DE BEATITUDINIBUS QUIBUS VIDETUR DEUS

De munditia cordis in oratione, eleemosina,
ieiunio et in operibus bonis (1, 1 - 22, 76)

Cordis munditia.

1. 1. Misericordiam, usque ad cuius tractationem liber primus terminum accepit, sequitur cordis mundatio, unde iste sumit exordium. Cordis autem mundatio est tamquam oculi, quo videtur Deus; cuius simplicis habendi tantam curam esse oportet, quantam eius rei dignitas flagitat quae tali oculo conspici potest. Huic autem oculo magna ex parte mundato difficile est non subrebere sordes aliquas de his rebus quae ipsas bonas nostras actiones comitari solent veluti est laus humana. Siquidem non recte vivere perniciosum est, recte autem vivere et nolle laudari quid est aliud quam inimicum esse rebus humanis, quae utique tanto sunt miseriores, quanto minus placet recta vita hominum? Si ergo inter quos vivis te recte viventem non laudaverint, illi in errore sunt; si autem laudaverint, tu in periculo, nisi tam simplex cor habueris et mundum, ut ea quae recte facis non propter laudes hominum facias, magisque illis recte laudantibus gratuleris, quibus id quod bonum est placet, quam tibi, nisi quia recte vivis, etiamsi nemo laudaret, ipsamque laudem tuam tunc intellegas utilem esse laudantibus, si non te ipsum in tua bona vita sed Deum honorent, cuius sanctissimum templum est quisquis vivit bene, ut illud impleatur quod ait David: In Domino laudabitur anima mea; audiant mites et iucundentur ¹. Pertinet ergo ad oculum mundum non intueri in recte faciendo laudes hominum et ad eas referre quod recte facis, id est propterea recte facere aliquid, ut hominibus placeas. Sic enim etiam simulare bonum libebit, si non attenditur nisi ut homo laudet, qui quoniam videre cor non potest, potest etiam falsa laudare. Quod qui faciunt, id est qui bonitatem simulant, duplici corde sunt. Non ergo habet simplex cor, id est mundum cor, nisi qui transcendit humanas laudes et illum solum intuetur, cum recte vivit, et ei placere nititur qui conscientiae solus inspector est. De cuius conscientiae puritate quidquid procedit tanto est laudabilius, quanto humanas laudes minus desiderat.

Ubi finem nostri propositi collocare.

1. 2. Cavete ergo, inquit, facere iustitiam vestram coram hominibus, ut videamini ab eis; id est: Cavete hoc animo iuste vivere et ibi constituere bonum vestrum, ut vos videant homines! Alioquin mercedem non habebitis apud Patrem vestrum qui in caelis est ²; non si ab hominibus videamini, sed si propterea iuste vivatis, ut ab hominibus videamini. Nam ubi erit, quod in principio sermonis huius dictum est: Vos estis lumen mundi? Non potest civitas abscondi super montem constituta. Neque accendunt lucernam et ponunt eam sub modio sed super candelabrum, ut luceat omnibus qui in domo sunt. Sic luceat lumen vestrum coram hominibus, ut videant bona facta vestra. Sed non ibi finem constituit, addidit enim: Et glorificent Patrem vestrum qui in caelis est ³. Hic autem, quia hoc reprehendit, si ibi sit finis recte factorum, id est, si propterea recte faciamus, ut tantum videamur ab hominibus, posteaquam dixit: Cavete facere iustitiam vestram coram hominibus, ut videamini ab eis ⁴, nihil addidit. In quo apparet non hoc eum prohibuisse, ut recte fiat coram hominibus, sed ne ideo recte fiat coram hominibus ut videamur ab eis, id est ut hoc intueamur et ibi finem nostri propositi collocemus.

Paulus se dixit non placere hominibus.

1. 3. Nam et Apostolus dicit: Si adhuc hominibus placerem, Christi servus non essem ⁵, cum alio loco dicat: Placete omnibus per omnia, sicut et ego omnibus per omnia placeo ⁶. Quod qui non intellegunt contrarium putant, cum ille se dixerit non placere hominibus, quia non ideo recte faciebat ut placeret hominibus sed ut Deo, ad cuius amorem corda hominum volebat convertere eo ipso quo placebat hominibus. Itaque et non se placere hominibus recte dicebat, quia in eo ipso ut Deo placeret intuebatur, et placendum esse hominibus recte praecipiebat, non ut hoc appeteretur tamquam merces recte factorum; sed quia Deo placere non posset, qui non se his quos salvos fieri vellet praeberet imitandum; imitari autem illum qui sibi non placuerit nullo pacto quisquam potest. Sicut ergo non absurde loqueretur qui diceret: In hac opera qua navem quaero non navem quaero sed patriam; sic Apostolus convenienter diceret: In hac opera qua hominibus placeo non hominibus sed Deo placeo, quia non hoc appeto, sed ad id refero ut me imitentur quos salvos fieri volo. Sicut dicit de oblatione quae fit in sanctos: Non quia quaero datum sed requiro fructum ⁷; id est: Quod quaero datum vestrum, non hoc quaero sed fructum vestrum. Hoc enim indicio apparere poterat, quantum profecissent in Deum, cum id libenter facerent, quod non propter gaudium de muneribus sed propter communionem caritatis ab eis quaerebatur.

Non humanam laudem quaeramus.

1. 4. Quamquam et cum addit et dicit: Alioquin mercedem non habebitis apud Patrem vestrum qui in caelis est ⁸, nihil aliud demonstrat nisi id nos cavere oportere, ne humanam laudem pro nostrorum operum mercede quaeramus id est ea nos beatos effici arbitremur.

Quisquis se vult videri quod non est, hypocrita est.

2. 5. Cum ergo facis eleemosynam, inquit, noli tuba canere ante te, sicut hypocritae faciunt in sinagogis et in vicis, ut glorificentur ab hominibus ⁹. Noli, inquit, sic velle innotescere ut hypocritae. Manifestum est autem hypocritas non quod oculis praetendunt hominum, id etiam corde gestare. Sunt enim hypocritae simulatores tamquam pronuntiatores personarum alienarum sicut in theatricis fabulis. Non enim qui agit partes Agamemnonis in tragoedia, verbi gratia, sive alicuius alterius ad historiam vel fabulam quae agitur pertinentis, vere ipse est, sed simulat eum et hypocrita dicitur. Sic in Ecclesia vel in omni vita humana quisquis se vult videri quod non est, hypocrita est. Simulat enim iustum, non exhibet, quia totum fructum in laude hominum ponit quam possunt etiam simulantes percipere, dum fallunt eos quibus videntur boni ab eisque laudantur. Sed tales ab inspectore cordis Deo mercedem non accipiunt nisi fallaciae supplicium. Ab hominibus autem perceperunt, inquit, mercedem suam ¹⁰. Rectissimeque his dicetur: Recedite a me operarii dolosi ¹¹; nomen enim meum habuistis, sed opera mea non fecistis. Illi ergo perceperunt mercedem suam qui non ob aliud eleemosynam faciunt nisi ut glorificentur ab hominibus; non si glorificentur ab hominibus, sed si ideo faciant ut glorificentur, sicut superius tractatum est. Laus enim humana non appeti a recte faciente, sed sequi debet recte facientem, ut illi proficiant qui etiam imitari possunt quod laudant, non ut hic putet aliquid eos sibi prodesse quem laudant.

Non oportet scire inimicum, cum eleemosynam facimus.

2. 6. Te autem faciente eleemosynam nesciat sinistra tua, quid faciat dextera tua ¹². Si intellexeris sinistram infideles dici, videbitur nulla esse culpa placere velle fidelibus, cum prorsus nihilo minus in quorumlibet hominum laude fructum et finem boni operis constituere prohibeamur. Quod autem ad id pertinet, ut te imitentur quibus recte facta tua placuerint, non tantum fidelibus sed etiam infidelibus exhibendum est, ut laudandis bonis operibus nostris Deum honorent et veniant ad salutem. Si autem sinistram inimicum putaveris, ut nesciat inimicus tuus cum eleemosynam facis, cur ipse Dominus inimicis Iudaeis circumstantibus misericorditer sanavit homines? Cur apostolus Petrus, sanato eo quem ad portam speciosam debilem miseratus est, etiam iras inimicorum in se atque in alios Christi discipulos pertulit ¹³? Deinde si non oportet scire inimicum, cum eleemosynam facimus, quomodo cum ipso inimico faciemus, ut illud impleamus praeceptum: Si esurierit inimicus tuus, ciba illum; si sitierit, potum da illi ¹⁴.

Opinio absurda illorum, qui dicunt sinistrae nomine uxorem significari.

2. 7. Tertia solet esse carnalium opinio tam absurda et ridenda, ut non eam commemorarem, nisi expertus essem non paucos eo errore detineri qui dicunt sinistrae nomine uxorem significari; ut quoniam in re familiari tenaciores pecuniarum solent esse feminae, lateat eas, cum aliquid egenis misericorditer impendunt viri earum, propter domesticas lites. Quasi vero soli viri christiani sint, et non hoc praeceptum etiam feminis datum sit. Cui ergo sinistrae iubetur femina occultare opus misericordiae suae? An etiam vir sinistra erit feminae? Quod absurdissime dicitur. Aut si quispiam putat invicem sibi sinistras esse, si ab altero ita erogetur aliquid de re familiari ut sit contra alterius voluntatem, non erit christianum tale coniugium. Sed necesse est, ut quisquis eorum eleemosynam facere voluerit ex praecepto Dei, quemcumque adversum habuerit, inimicus sit praecepto Dei et ideo inter infideles deputetur. Praeceptum est autem de talibus, ut bona sua conversatione ac moribus lucrifaciat uxorem maritus fidelis vel maritum mulier fidelis ¹⁵. Quapropter non sibi debent occultare bona opera sua, quibus invitandi sunt ab invicem, ut alter alterum possit ad christianae fidei communionem invitare. Nec furta facienda sunt, ut promereatur Deus. Quod si occultandum est aliquid, quam diu alterius infirmitas aequo animo id non potest sustinere - quod tamen non iniuste atque illicite fit -, non tamen ipsam nunc sinistram significari totius capituli consideratione facile apparet, in qua simul invenietur, quam sinistram vocet.

Sinistra videtur significare ipsam delectationem laudis.

2. 8. Cavete, inquit, facere iustitiam vestram coram hominibus, ut videamini ab eis; alioquin mercedem non habebitis apud Patrem vestrum qui in caelis est ¹⁶. Generaliter hic iustitiam nominavit, deinde partiliter exsequitur. Est enim pars aliqua iustitiae opus quod per eleemosynam fit, et ideo connectit dicendo: Cum ergo facis eleemosynam, noli tuba canere ante te, sicut hypocritae faciunt in sinagogis et in vicis, ut glorificentur ab hominibus ¹⁷. Ad hoc respicit quod superius ait: Cavete facere iustitiam vestram coram hominibus, ut videamini ab eis. Quod autem sequitur: Amen dico vobis, perceperunt mercedem suam, ad illud respicit quod supra posuit: Alioquin mercedem non habebitis apud Patrem vestrum qui in caelis est. Deinde sequitur: Te autem faciente eleemosynam. Cum dicit: Te autem, quid aliud dicit quam: non quomodo illi? Quid ergo mihi iubet? Te autem, inquit, faciente eleemosynam, non sciat sinistra tua, quid faciat dextera tua ¹⁸. Ergo illi sic faciunt, ut sciat sinistra eorum, quid faciat dextera eorum. Quod igitur in illis culpatum est, hoc tu facere vetaris. In illis autem hoc culpatum est quod ita faciunt, ut laudes hominum quaerant. Quapropter nihil consequentius sinistra videtur significare quam ipsam delectationem laudis. Dextera autem significat intentionem implendi praecepta divina. Cum itaque conscientiae facientis eleemosynam miscet se appetitio laudis humanae, fit sinistra conscia operis dexterae. Nesciat ergo sinistra tua, quid faciat dextera tua, id est: Non se misceat conscientiae tuae laudis humanae appetitio, cum in eleemosyna facienda divinum praeceptum contendis implere.

Sit eleemosyna in abscondito.

2. 9. Ut sit eleemosyna tua in abscondito ¹⁹. Quid est in abscondito nisi in ipsa bona conscientia, quae humanis oculis demonstrari non potest nec verbis aperiri? Quando quidem multi multa mentiuntur. Quapropter si dextera intrinsecus agit in abscondito, ad sinistram pertinent exteriora omnia quae sunt visibilia et temporalia. Sit ergo eleemosyna tua in ipsa conscientia, ubi multi eleemosynam faciunt bona voluntate, etiamsi pecuniam vel si quid est aliud quod inopi largiendum est non habent. Multi autem foris faciunt et intus non faciunt, qui vel ambitione vel alicuius temporalis rei gratia volunt misericordes videri, in quibus sola sinistra operari existimanda est. Item alii quasi medium inter utrosque locum tenent, ut et intentione quae in Deum est eleemosynam faciant, et tamen inserat se huic optimae voluntati nonnulla etiam laudis vel alicuius rei fragilis et temporalis cupiditas. Sed Dominus noster multo vehementius prohibet solam sinistram in nobis operari, quando etiam misceri eam vetat operibus dexterae, ut scilicet non modo sola temporalium rerum cupiditate caveamus eleemosynam facere, sed nec ita in hoc opere attendamus Deum, ut sese misceat vel adiungat exteriorum appetitio commodorum. Agitur enim de corde mundando, quod nisi fuerit simplex, mundum non erit. Simplex autem quomodo erit, si duobus dominis servit ²⁰, nec una intentione rerum aeternarum purificat aciem suam, sed eam mortalium quoque fragiliumque rerum amore obnubilat? Sit ergo eleemosyna tua in abscondito, et Pater tuus, qui videt in abscondito, reddet tibi ²¹. Rectissime omnino et verissime. Si enim praemium ab eo expectas qui conscientiae solus inspector est, sufficiat tibi ad promerendum praemium ipsa conscientia! Multa latina exemplaria sic habent: Et Pater tuus, qui videt in abscondito, reddet tibi palam. Sed quia in graecis, quae priora sunt, non invenimus palam, non putavimus hinc esse aliquid disserendum.

Noli in orationibus agere, ut videaris ab hominibus.

3. 10. Et cum oratis, inquit, non eritis sicut hypocritae, qui amant stare in sinagogis et in angulis platearum stantes orare, ut videantur ab hominibus ²². Neque hic videri ab hominibus nefas est, sed ideo haec agere, ut videaris ab hominibus. Et superfluo totiens eadem dicuntur, cum sit iam una regula custodienda, qua cognitum est, non si haec sciant homines, formidandum esse aut fugiendum, sed si hoc animo fiant, ut fructus in eis expetatur placendi hominibus. Servat etiam ipse Dominus eadem verba, cum adiungit similiter: Amen dico vobis, perceperunt mercedem suam, hinc ostendens id se prohibere, ut ea merces appetatur qua gaudent stulti, cum laudantur ab hominibus.

Claudendum est ostium, ut oratio spiritalis dirigatur ad Patrem.

3. 11. Vos autem cum oratis, inquit, introite in cubicula vestra ²³. Quae sunt ista cubicula nisi ipsa corda, quae in psalmo etiam significantur, ubi dicitur: Quae dicitis in cordibus vestris, et in cubilibus vestris compungimini ²⁴? Et claudentes ostia orate, ait, Patrem vestrum in abscondito. Parum est intrare in cubicula, si ostium pateat importunis, per quod ostium ea quae foris sunt improbe se immergunt et interiora nostra appetunt. Foris autem esse diximus omnia temporalia et visibilia, quae per ostium, id est per carnalem sensum, cogitationes nostras penetrant et turba vanorum fantasmatum orantibus obstrepunt. Claudendum est ergo ostium, id est carnali sensui resistendum est, ut oratio spiritalis dirigatur ad Patrem, quae fit in intimis cordis, ubi oratur Pater in abscondito. Et Pater, inquit, vester, qui videt in abscondito, reddet vobis ²⁵. Et hoc tali clausula terminandum fuit. Non enim hoc monet nunc ut oremus, sed quomodo oremus; neque superius ut faciamus eleemosynam, sed quo animo faciamus ²⁶, quoniam de corde mundando praecipit, quod non mundat nisi una et simplex intentio in aeternam vitam solo et puro amore sapientiae.

Est gentilium in multiloquio se putare exaudiri.

3. 12. Orantes autem nolite, ait, multiloqui esse sicut ethnici, arbitrantur enim quod in multiloquio suo exaudiantur ²⁷. Sicut hypocritarum est praebere se spectandos in oratione, quorum fructus est placere hominibus, ita ethnicorum, id est gentilium in multiloquio se putare exaudiri. Et re vera omne multiloquium a gentilibus venit, qui exercendae linguae potius quam mundando animo dant operam. Et hoc nugatorii studii genus etiam ad Deum prece flectendum transferre conantur, arbitrantes sicut hominem iudicem verbis adduci ad sententiam. Nolite itaque similes esse illis, dicit unus et verus magister; scit enim Pater vester quid vobis necessarium sit, antequam petatis ab eo ²⁸. Si enim verba multa ad id proferuntur, ut instruatur et doceatur ignarus, quid eis opus est ad rerum omnium cognitorem, cui omnia quae sunt eo ipso quo sunt loquuntur seseque indicant facta? Et ea quae futura sunt eius artem sapientiamque non latent, in qua sunt et quae transierunt et quae transitura sunt omnia praesentia et non transeuntia.

Nos agere debemus apud Deum cum dilectione pura et simplici affectu.

3. 13. Sed quoniam, quamvis pauca, tamen verba et ipse dicturus est, quibus nos doceat orare, quaeri potest, cur vel his paucis verbis opus sit ad eum qui scit omnia antequam fiant, et novit, ut dictum est, quid nobis sit necessarium antequam petamus ab eo. Hic primo respondetur non verbis nos agere debere apud Deum, ut impetremus quod volumus, sed rebus quas animo gerimus et intentione cogitationis cum dilectione pura et simplici affectu sed res ipsas verbis nos docuisse Dominum nostrum, quibus memoriae mandatis eas ad tempus orandi recordemur.

Deus semper paratus est dare; sed nos non semper parati sumus accipere.

3. 14. Sed rursus quaeri potest - sive rebus sive verbis orandum sit -, quid opus sit ipsa oratione, si Deus iam novit quid nobis sit necessarium, nisi quia ipsa orationis intentio cor nostrum serenat et purgat, capaciusque efficit ad excipienda divina munera, quae spiritaliter nobis infunduntur. Non enim ambitione precum nos exaudit Deus, qui semper paratus est dare suam lucem nobis non visibilem sed intellegibilem et spiritalem; sed nos non semper parati sumus accipere, cum inclinamur in alia et rerum temporalium cupiditate tenebramur. Fit ergo in oratione conversio cordis ad eum qui semper dare paratus est, si nos capiamus quod dederit, et in ipsa conversione purgatio interioris oculi, cum excluduntur ea quae temporaliter cupiebantur, ut acies simplicis cordis ferre possit simplicem lucem divinitus sine ullo occasu aut immutatione fulgentem, nec solum ferre sed etiam manere in illa, non tantum sine molestia sed etiam cum ineffabili gaudio, quo vere ac sinceriter beata vita perficitur.

Quae nos orare Dominus praecepit per quem et discimus quid oremus et consequimur quod oramus.

4. 15. Sed iam considerandum est, quae nos orare ille praeceperit per quem et discimus quid oremus et consequimur quod oramus. Sic itaque vos orate, inquit: Pater noster qui es in caelis, sanctificetur nomen tuum; adveniat regnum tuum; fiat voluntas tua sicut in caelo et in terra. Panem nostrum cotidianum da nobis hodie; et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris; et ne nos inferas in tentationem, sed libera nos a malo ²⁹. Cum in omni deprecatione benivolentia concilianda sit eius quem deprecamur, deinde dicendum quid deprecemur, laude illius ad quem oratio dirigitur solet benivolentia conciliari, et hoc in orationis principio poni solet. In quo Dominus noster nihil aliud nos iussit dicere nisi: Pater noster qui es in caelis. Multa dicta sunt in laudem Dei, quae per omnes sanctas Scripturas varie lateque diffusa poterit quisque considerare cum legit; nusquam tamen invenitur praeceptum populo Israel, ut diceret: Pater noster, aut oraret Patrem Deum: sed Dominus eis insinuatus est tamquam servientibus, id est secundum carnem adhuc viventibus. Hoc autem dico, cum mandata legis acciperent, quae observare iubebantur; nam prophetae saepe ostendunt eumdem Dominum Deum etiam Patrem eorum esse potuisse, si ab eius mandatis non aberrarent, sicuti est illud: Filios genui et exaltavi; ipsi autem me spreverunt ³⁰; et illud: Ego dixi: Dii estis et filii Altissimi; vos autem sicut homines moriemini, et sicut unus ex principibus cadetis ³¹; et illud: Si Dominus sum ubi est timor meus? Et si Pater sum, ubi est honor meus? ³², et alia permulta, ubi arguuntur Iudaei quod filii esse peccando noluerunt, exceptis eis quae in prophetia dicuntur de futuro populo christiano, quod Patrem Deum esset habiturus secundum illud evangelicum: Dedit eis potestatem filios Dei fieri ³³. Apostolus autem Paulus dicit: Quam diu heres parvulus est, nihil differt a servo ³⁴; et spiritum adoptionis nos accepisse commemorat, in quo clamamus: Abba, Pater ³⁵.

Magnum donum accepimus, ut sinamur dicere: Pater noster, Deo.

4. 16. Et quoniam quod vocamur ad aeternam haereditatem, ut simus Christi coheredes et in adoptionem filiorum veniamus ³⁶, non est meritorum nostrorum sed gratiae Dei, eamdem ipsam gratiam in orationis principio ponimus, cum dicimus: Pater noster. Quo nomine et caritas excitatur - quid enim carius filiis debet esse quam pater? - et supplex affectus, cum homines dicunt Deo: Pater noster, et quaedam praesumptio impetrandi quae petituri sumus, cum priusquam aliquid peteremus, tam magnum donum accepimus, ut sinamur dicere: Pater noster, Deo. Quid enim non det iam filiis petentibus, cum hoc ipsum ante dederit, ut filii essent? Postremo quanta cura animum tangit, ut qui dicit: Pater noster, tanto Patre non sit indignus? Si enim quisquam plebeius senatorem grandioris aetatis ab eo ipso permittatur patrem vocare, sine dubio trepidabit nec facile audebit cogitans humilitatem generis sui et opum indigentiam et plebeiae personae vilitatem; quanto ergo magis trepidandum est appellare Patrem Deum, si tanta est labes tantaeque sordes in moribus, ut multo iustius eas a sua coniunctione Deus expellat quam ille senator cuiusvis mendici egestatem, quando quidem ille hoc contemnit in mendico, quo et ipse potest humanarum rerum fragilitate devenire, Deus autem in sordidos mores numquam cadit. Et gratias misericordiae ipsius, qui hoc a nobis exigit ut Pater noster sit, quod nullo sumptu sed sola bona voluntate comparari potest! Admonentur hic etiam divites vel genere nobiles secundum saeculum, cum christiani facti fuerint, non superbire adversus pauperes et ignobiles, quoniam simul dicunt Deo: Pater noster, quod non possunt vere ac pie dicere, nisi se fratres esse cognoscant.

Recte dicitur qui es in caelis: qui es in sanctis.

5. 17. Utatur ergo voce Novi Testamenti populus novus ad aeternam haereditatem vocatus et dicat: Pater noster qui es in caelis ³⁷, id est in sanctis et iustis; non enim spatio locorum continetur Deus. Sunt autem caeli excellentia quidem mundi corpora sed tamen corpora, quae non possunt esse nisi in loco. Sed si in caelis tamquam in superioribus mundi partibus locus Dei esse creditur, melioris meriti sunt aves, quarum vita est Deo vicinior. Non autem scriptum est: Prope est Dominus excelsis hominibus aut eis qui in montibus habitant, sed scriptum est: Prope est Dominus obtritis corde ³⁸, quod magis pertinet ad humilitatem. Sed quemadmodum terra appellatus est peccator, cum ei dictum est: Terra es et in terram ibis ³⁹, sic caelum iustus e contrario dici potest. Iustis enim dicitur: Templum enim Dei sanctum est, quod estis vos ⁴⁰. Quapropter si in templo suo habitat Deus, et sancti templum eius sunt, recte dicitur qui es in caelis: qui es in sanctis. Et accommodatissima ista similitudo est, ut spiritaliter tantum interesse videatur inter iustos et peccatores, quantum corporaliter inter caelum et terram.

Deus ubique praesens est, non locorum spatiis, sed maiestatis potentia.

5. 18. Cuius rei significandae gratia, cum ad orationem stamus, ad orientem convertimur, unde caelum surgit; non tamquam ibi habitet Deus, quasi ceteras mundi partes deseruerit qui ubique praesens est, non locorum spatiis, sed maiestatis potentia; sed ut admoneatur animus ad naturam excellentiorem se convertere, id est ad Deum, cum ipsum corpus eius, quod terrenum est, ad corpus excellentius, id est ad corpus caeleste, convertitur. Convenit etiam gradibus religionis et plurimum expedit, ut omnium sensibus et parvulorum et magnorum bene sentiatur de Deo. Et ideo qui visibilibus adhuc pulchritudinibus dediti sunt nec possunt aliquid incorporeum cogitare, quoniam necesse est caelum praeferant terrae, tolerabilior est opinio eorum, si Deum, quem adhuc corporaliter cogitant, in caelo potius credant esse quam in terra, ut cum aliquando cognoverint dignitatem animae caeleste etiam corpus excedere, magis eum quaerant in anima quam in corpore etiam caelesti, et cum cognoverint, quantum distet inter peccatorum animas et iustorum, sicut non audebant, cum adhuc carnaliter saperent ⁴¹, in terra eum collocare sed in caelo, sic postea meliore fide vel intellegentia magis eum in animis iustorum quam in peccatorum requirant. Recte ergo intellegitur quod dictum est: Pater noster qui es in caelis ⁴², in cordibus iustorum esse dictum tamquam in templo sancto suo. Simul etiam ut qui orat, in se quoque ipso velit habitare quem invocat; et cum hoc affectat, teneat iustitiam, quo munere invitatur ad inhabitandum animum Deus.

Sanctificetur nomen tuum.

5. 19. Iam videamus quae sint petenda! Dictum est enim, qui sit qui petitur et ubi habitet. Primum autem omnium quae petuntur hoc est: Sanctificetur nomen tuum ⁴³. Quod non sic petitur, quasi non sit sanctum nomen Dei, sed ut sanctum habeatur ab hominibus, id est ita illis innotescat Deus, ut non existiment aliquid sanctius, quod magis offendere timeant. Neque enim quia dictum est: Notus in Iudaea Deus, in Israel magnum nomen eius ⁴⁴, sic intellegendum est, quasi alibi minor sit Deus, alibi maior; sed ibi magnum est nomen eius, ubi pro suae maiestatis magnitudine nominatur. Ita ibi dicitur sanctum nomen eius, ubi cum veneratione et offensionis timore nominatur. Et hoc est quod nunc agitur, dum Evangelium adhuc usque per diversas gentes innotescendo commendat unius Dei nomen per administrationem filii eius.

Adveniat regnum tuum.

6. 20. Deinde sequitur: Adveniat regnum tuum ⁴⁵. Sicut ipse Dominus in Evangelio docet, tunc futurum esse iudicii diem, cum Evangelium praedicatum fuerit in omnibus gentibus; quae res pertinet ad sanctificationem nominis Dei. Non enim et hic ita dictum est: Adveniat regnum tuum, quasi nunc Deus non regnet. Sed forte quis dicat Adveniat dictum esse in terram; quasi vero non ipse etiam nunc regnet in terra, semperque in ea regnaverit a constitutione mundi. Adveniat ergo accipiendum est: manifestetur hominibus. Quemadmodum enim etiam praesens lux absens est caecis et eis qui oculos claudunt, ita Dei regnum, quamvis numquam discedat de terris, tamen ignorantibus absens est. Nulli autem licebit ignorare Dei regnum, cum eius Unigenitus non solum intellegibiliter sed etiam visibiliter in homine dominico de caelo venerit iudicaturus vivos et mortuos. Post quod iudicium, id est cum discretio et separatio iustorum ab iniustis facta fuerit, ita inhabitabit iustos Deus, ut non opus sit quemquam doceri per hominem, sed sint omnes, ut scriptum est, docibiles Deo ⁴⁶. Deinde beata vita omni ex parte perficietur in sanctis in aeternum, sicut nunc caelestes angeli sanctissimi atque beatissimi Deo solo illustrante sapientes et beati sunt, quia et hoc promisit Dominus suis: In resurrectione erunt, inquit, sicut angeli in caelis ⁴⁷.

Fiat voluntas tua....

6. 21. Et ideo post illam petitionem qua dicimus: Adveniat regnum tuum, sequitur: fiat voluntas tua sicut in caelo et in terra ⁴⁸, id est sicut est in angelis, qui sunt in caelis voluntas tua, ut omnimodo tibi adhaereant teque perfruantur, nullo errore obnubilante sapientiam eorum, nulla miseria impediente beatitudinem illorum, ita fiat in sanctis tuis, qui in terra sunt, et de terra quod ad corpus attinet facti sunt, et quamvis in caelestem habitationem atque immutationem, tamen de terra assumendi sunt. Ad hoc respicit etiam illa angelorum praedicatio: Gloria in excelsis Deo, et in terra pax hominibus bonae voluntatis ⁴⁹, ut cum praecesserit bona voluntas nostra, quae vocantem sequitur, perficiatur in nobis voluntas Dei, sicuti est in caelestibus angelis, ut nulla adversitas resistat nostrae beatitudini, quod est pax. Item fiat voluntas tua recte intellegitur: oboediatur praeceptis tuis, sicut in caelo et in terra, id est sicut ab angelis ita ab hominibus. Nam fieri voluntatem Dei, cum obtemperatur praeceptis eius, ipse Dominus dicit, cum ait: Meus cibus est ut faciam voluntatem eius qui me misit ⁵⁰, et saepe: Non veni facere voluntatem meam, sed voluntatem eius qui me misit ⁵¹; et cum ait: Ecce mater mea et fratres mei. Et quicumque fecerit voluntatem Dei, hic mihi est frater et mater et soror ⁵². Qui ergo faciunt voluntatem Dei, in illis utique fit voluntas Dei, non quia ipsi faciunt, ut velit Deus, sed quia faciunt quod ille vult, id est faciunt secundum voluntatem eius.

...sicut in caelo et in terra.

6. 22. Est etiam ille intellectus: Fiat voluntas tua sicut in caelo et in terra ⁵³: sicut in sanctis et iustis ita etiam in peccatoribus. Quod adhuc duobus modis accipi potest: sive ut oremus etiam pro inimicis nostris - quid enim aliud sunt habendi contra quorum voluntatem christianum et catholicum nomen augetur? -, ut ita dictum sit: Fiat voluntas tua sicut in caelo et in terra, tamquam si diceretur: Faciant voluntatem tuam sicut iusti ita etiam peccatores, ut ad te convertantur; sive ita: Fiat voluntas tua sicut in caelo et in terra, ut sua cuique tribuantur; quod fiet extremo iudicio, ut iustis praemium peccatoribus damnatio retribuatur, cum agni ab haedis separabuntur ⁵⁴.

Caelum et terram convenienter intelligitur spiritum et carnem...

6. 23. Ille etiam non absurdus, immo et fidei et spei nostrae convenientissimus intellectus est, ut caelum et terram accipiamus spiritum et carnem. Et quoniam dicit Apostolus: Mente servio legi Dei, carne autem legi peccati ⁵⁵, videmus factam voluntatem Dei in mente, id est in spiritu. Cum autem absorta fuerit mors in victoriam, et mortale hoc induerit immortalitatem, quod fiet carnis resurrectione atque illa immutatione quae promittitur iustis secundum eiusdem Apostoli praedicationem ⁵⁶, fiet voluntas Dei et in terra sicut in caelo; id est ut quemadmodum spiritus non resistit Deo sequens et faciens voluntatem eius, ita et corpus non resistat spiritui vel animae, quae nunc corporis infirmitate vexatur et in carnalem consuetudinem prona est. Quod erit summae pacis in vita aeterna, ut non solum velle adiaceat nobis sed etiam perficere bonum. Nunc enim velle, inquit, adiacet mihi, perficere autem bonum non ⁵⁷, quia nondum in terra sicut in caelo, id est nondum in carne sicut in spiritu facta est voluntas Dei. Nam et in miseria nostra fit voluntas Dei, cum ea patimur per carnem quae nobis mortalitatis iure debentur, quam peccando meruit nostra natura. Sed id orandum est, ut sicut in caelo et in terra fiat voluntas Dei, id est ut quemadmodum condelectamur legi Dei secundum interiorem hominem, ita etiam corporis immutatione facta huic nostrae delectationi nulla pars nostra terrenis doloribus seu voluptatibus adversetur.

...quasi vir et femina.

6. 24. Nec illud a veritate abhorret, ut accipiamus Fiat voluntas tua sicut in caelo et in terra ⁵⁸: sicut in ipso Domino Iesu Christo ita et in Ecclesia, tamquam in viro, qui Patris voluntatem implevit, ita et in femina, quae illi desponsata est. Caelum enim et terra convenienter intellegitur quasi vir et femina, quoniam terra caelo fecundante fructifera est.

Panem nostrum cotidianum da nobis hodie.

7. 25. Quarta petitio est: Panem nostrum cotidianum da nobis hodie ⁵⁹. Panis cotidianus aut pro his omnibus dictus est quae huius vitae necessitatem sustentant, de quo cum praeciperet ait: Nolite cogitare de crastino ⁶⁰, ut ideo sit additum: Da nobis hodie; aut pro sacramento corporis Christi, quod cotidie accipimus; aut pro spiritali cibo, de quo idem Dominus dicit: Operamini escam quae non corrumpitur ⁶¹, et illud: Ego sum panis vitae, qui de caelo descendi ⁶². Sed horum trium quid sit probabilius, considerari potest. Nam forte quispiam moveatur, cur oremus pro his adipiscendis quae huic vitae sunt necessaria, veluti est victus et tegumentum, cum ipse Dominus dicat: Nolite solliciti esse quid edatis vel quid induamini ⁶³. An potest quisque de ea re pro qua adipiscenda orat non esse sollicitus, cum tanta intentione animi oratio dirigenda sit, ut ad hoc totum illud referatur quod de claudendis cubiculis dictum est ⁶⁴, et illud quod ait: Quaerite primum regnum Dei, et haec omnia apponentur vobis ⁶⁵? Non ait utique: Quaerite primum regnum Dei, deinde ista quaerite, sed: haec omnia, inquit, apponentur vobis, scilicet etiam non quaerentibus. Quomodo autem recte dicatur non quaerere aliquis quod ut accipiat intentissime Deum deprecatur, nescio utrum inveniri queat.

Sacramentum corporis Domini panis cotidianus dictus est.

7. 26. De sacramento autem corporis Domini ut illi non moveant quaestionem, qui plurimi in orientalibus partibus, non cotidie cenae dominicae communicant, cum iste panis cotidianus dictus sit! Ut ergo illi taceant, neque de hac re suam sententiam defendant vel ipsa auctoritate ecclesiastica, quod sine scandalo ista faciunt, neque ab eis qui ecclesiis praesunt facere prohibentur, neque non obtemperantes damnantur! Unde probatur non hunc in illis partibus intellegi cotidianum panem; nam magni peccati crimine arguerentur qui ex eo cotidie non accipiunt. Sed ut de istis, ut dictum est, nihil in aliquam partem disseramus, illud certe debet occurrere cogitantibus, regulam nos orandi a Domino accepisse, quam transgredi non oportet vel addendo aliquid vel praetereundo. Quod cum ita sit, quis est qui audeat dicere semel tantum nos orare debere orationem dominicam, aut certe, etiam si iterum vel tertio, usque ad eam tamen horam qua corpori Domini communicamus, postea vero non sic orandum per reliquas partes diei? Non enim iam dicere poterimus: Da nobis hodie quod iam accepimus. Aut poterit quisque cogere ut etiam ultima diei parte sacramentum illud celebremus?

Verbum Dei appellatur panis cotidianus.

7. 27. Restat igitur ut cotidianum panem accipiamus spiritalem, praecepta scilicet divina, quae cotidie oportet meditari et operari. Nam de ipsis Dominus dicit: Operamini escam quae non corrumpitur ⁶⁶. Cotidianus autem iste cibus nunc dicitur, quam diu ista vita temporalis per dies decedentes succedentesque peragitur. Et re vera quam diu nunc in superiora nunc in inferiora, id est nunc in spiritalia nunc in carnalia animi affectus alternat, tamquam ei qui aliquando pascitur cibo, aliquando famem patitur, cotidie panis est necessarius, quo reficiatur esuriens et relabens erigatur. Sic itaque corpus nostrum in hac vita ante illam scilicet immutationem cibo reficitur, quia sentit dispendium, sic et animus, quoniam temporalibus affectibus quasi dispendium ab intentione Dei patitur, praeceptorum cibo reficitur. Da nobis hodie ⁶⁷ autem dictum est quamdiu dicitur hodie, id est in hac temporali vita. Sic enim cibo spiritali post hanc vitam saturabimur in aeternum, ut non tunc dicatur cotidianus panis, quia ibi temporis volubilitas, quae diebus dies succedere facit, unde appellatur cotidie, nulla erit. Ut autem dictum est: Hodie si vocem eius audieritis ⁶⁸, quod interpretatur Apostolus in epistula quae est ad Hebraeos: Quam diu dicitur hodie ⁶⁹, ita et hic accipiendum est: Da nobis hodie. Si quis autem etiam [illa quae] de victu corporis necessario vel de Sacramento Dominici corporis istam sententiam vult accipere, oportet ut coniuncte accipiantur omnia tria, ut scilicet cotidianum panem simul petamus et necessarium corpori et sacratum visibilem et invisibilem verbi Dei.

Dimitte nobis, sicut et nos dimittimus.

8. 28. Sequitur quinta petitio: Et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris ⁷⁰. Debita peccata dici manifestum est vel illo quod ait idem Dominus: Non exies inde, donec solvas novissimum quadrantem ⁷¹, vel illo quod debitores appellavit qui ei nuntiati sunt extincti, vel ruina turris vel quorum sanguinem sacrificio Pilatus miscuit ⁷². Dixit enim putare homines quod illi ultra modum debitores essent, id est peccatores, et addidit: Amen dico vobis, nisi penitentiam egeritis, similiter moriemini ⁷³. Non hic ergo quisque urgetur pecuniam dimittere debitoribus, sed quaecumque in eum alius peccaverit. Nam pecuniam dimittere illo potius iubemur praecepto quod superius dictum est: Si quis tibi tunicam tollere voluerit et iudicio tecum contendere, dimitte illi et pallium ⁷⁴. Nec ibi necesse est omni pecuniario debitori dimittere debitum, sed ei qui reddere noluerit, in tantum ut velit etiam litigare. Servum autem Domini, ut ait Apostolus, non oportet litigare ⁷⁵. Qui ergo vel sponte vel conventus pecuniam debitam reddere noluerit, dimittenda illi est. Duas enim ob res nolet reddere, vel quod non habeat, vel quod avarus sit reique alienae cupidus. Utrumque autem pertinet ad inopiam; nam illa inopia est rei familiaris, haec animi. Quisquis itaque tali dimittit debitum, inopi dimittit opusque christianum operatur manente illa regula, ut in animo paratus sit amittere quod sibi debetur. Nam si modeste ac leniter omni modo egerit, ut sibi restituatur, non tam intendens fructum pecuniae quam ut hominem corrigat, cui sine dubio perniciosum est habere unde reddat et non reddere, non solum non peccabit sed proderit etiam plurimum, ne ille, dum alienam pecuniam lucrum facere vult, damnum fidei patiatur. Quod tanto est gravius, ut nulla sit comparatio. Ex quo intellegitur etiam in ista quinta petitione, qua dicimus: Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris ⁷⁶, non de pecunia quidem dici, sed de omnibus quae in nos quisque peccat ac per hoc etiam de pecunia. Peccat namque in te qui tibi pecuniam debitam, cum habeat unde reddat, recusat reddere. Quod peccatum si non dimiseris, non poteris dicere: Dimitte nobis, sicut et nos dimittimus; si autem ignoveris, vides etiam de pecunia dimittenda admoneri eum cui tali prece orare praecipitur.

Omnia peccata dimittenda si volumus nobis a Patre dimitti.

8. 29. Illud sane tractari potest, ut quoniam dicimus: Dimitte nobis, sicut et nos dimittimus, tunc convincamur contra istam regulam fecisse, si eis non dimittamus qui veniam petunt, quia et nobis veniam petentibus a benignissimo Patre dimitti volumus. Sed illo rursus praecepto quo iubemur orare pro inimicis nostris ⁷⁷ non pro his iubemur qui veniam petunt. Iam enim qui tales sunt, inimici non sunt. Nullo modo autem quisquam vere dixerit orare se pro eo cui non ignoverit. Quapropter fatendum est omnia peccata dimittenda esse quae in nos admittuntur, si volumus nobis a Patre dimitti quae admittimus. Nam de vindicta superius, ut arbitror, satis disputatum est.

Ne nos inferas in tentationem.

9. 30. Sexta petitio est: Et ne nos inferas in tentationem ⁷⁸. Nonnulli codices habent inducas, quod tantundem valere arbitror; nam ex uno graeco quod dictum est utrumque translatum est. Multi autem in precando ita dicunt: Ne nos patiaris induci in tentationem, exponentes videlicet, quomodo dictum sit inducas. Non enim per se ipsum inducit Deus, sed induci patitur eum quem suo auxilio deseruerit ordine occultissimo ac meritis. Causis etiam saepe manifestis dignum iudicat ille quem deserat et in tentationem induci sinat. Aliud est autem induci in tentationem aliud tentari. Nam sine tentatione probatus esse nullus potest sive sibi ipse, sicut scriptum est: Qui non est tentatus, qualia scit? ⁷⁹, sive alii, sicut Apostolus dicit : Et tentationem vestram in carne mea non sprevistis ⁸⁰. Hinc enim eos firmos ipse cognovit, quod eis tribulationibus quae Apostolo secundum carnem acciderant non sunt a caritate deflexi. Nam Deo noti sumus et ante omnes tentationes, qui scit omnia antequam fiant.

Tentat nos Deus ut scire nos faciat.

9. 31. Quod itaque scriptum est: Tentat vos Dominus Deus vester, ut sciat si diligitis eum ⁸¹, illa locutione positum est: Ut sciat, pro eo quod est: ut scire vos faciat; sicut diem laetum dicimus, quod laetos faciat, et frigus pigrum, quod pigros faciat, et innumerabilia huiusmodi, quae sive in consuetudine loquendi sive in sermone doctorum sive in Scripturis sanctis repperiuntur. Quod non intellegentes haeretici qui Veteri Testamento adversantur, velut ignorantiae vitio notandum putant eum de quo dictum est: Tentat vos Dominus Deus vester, quasi in Evangelio de Domino scriptum non sit: Hoc autem dicebat tentans eum; nam ipse sciebat quid esset facturus ⁸². Si enim noverat cor eius quem tentabat, quid est quod voluit videre tentando? Sed profecto illud factum est ut ipse sibi notus fieret qui tentabatur, suamque desperationem condemnaret, saturatis turbis de pane Domini, qui eas non habere quod ederent existimaverat ⁸³.

Contra Manichaeos non intuentes quomodo satanas cum Deo loqui potuerit.

9. 32. Non ergo hic oratur ut non tentemur, sed ut non inferamur in tentationem; tamquam si quispiam cui necesse est igne examinari non oret ut igne non contingatur, sed ut non exuratur. Vasa enim figuli probat fornax, et homines iustos tentatio tribulationis ⁸⁴. Ioseph ergo tentatus est illecebra stupri, sed non est illatus in tentationem ⁸⁵. Susanna tentata est, nec ipsa inducta vel illata in tentationem ⁸⁶; multique alii utriusque sexus, sed Iob maxime. Cuius admirabilem stabilitatem in Deo Domino suo cum illi haeretici hostes Veteris Testamenti ore sacrilego irridere voluerint, illud prae ceteris ventilant, quod satanas petiverit eum tentandum ⁸⁷. Quaerunt enim ab imperitis hominibus talia intellegere nequaquam valentibus, quomodo satanas cum Deo loqui potuerit, non intuentes - non enim possunt, cum superstitione et contentione caecati sunt - Deum non loci spatium mole corporis occupare; et sic alibi esse alibi non esse, aut certe hic partem habere aliam et alibi aliam, sed maiestate ubique praesto esse, non per partes divisum sed ubique perfectum. Quod si carnaliter intuentur quod dictum est: Caelum mihi thronus est et terra scabellum pedum meorum ⁸⁸, cui loco et Dominus attestatur dicens: Non iuretis neque per caelum, quia thronus Dei est, neque per terram, quia scabellum est pedum eius ⁸⁹, quid mirum si in terra diabolus constitutus ante pedes Dei stetit et coram illo aliquid locutus est ⁹⁰? Nam quando illi valent intellegere nullam esse animam quamvis perversam, quae tamen ullo modo ratiocinari potest, in cuius conscientia non loquatur Deus? Quis enim scripsit in cordibus hominum naturalem legem nisi Deus? De qua lege Apostolus dicit: Cum enim gentes, quae legem non habent, naturaliter quae legis sunt faciunt, hi legem non habentes ipsi sibi sunt lex; qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis, contestante conscientia illorum et inter se invicem cogitationum accusantium aut etiam excusantium, in die qua iudicabit Deus occulta hominum ⁹¹. Quapropter si omnis anima rationalis etiam cupiditate caecata tamen cum cogitat et ratiocinatur, quidquid in ea ratiocinatione verum est non ei tribuendum est sed ipsi lumini veritatis, a quo vel tenuiter pro sui capacitate illustratur, ut verum aliquid in ratiocinando sentiat, quid mirum si diaboli anima prava cupiditate perversa quidquid tamen verum de iusto viro cogitavit, cum eum tentare vellet, ipsius Dei voce, id est ipsius veritatis voce audisse perhibetur ⁹², quidquid autem falsum, illi cupiditati tribuitur qua diaboli nomen accepit? Quamquam etiam per creaturam corporalem atque visibilem Deus plerumque locutus est seu bonis seu malis, tamquam omnium Dominus et rector et pro cuiusque rei meritis ordinator: sicut per angelos, qui hominum quoque aspectibus apparuerunt, et per prophetas dicentes: Haec dicit Dominus. Quid ergo mirum si, quamquam non in ipsa cogitatione, per aliquam certe creaturam tali operi accommodatam Deus locutus cum diabolo dicitur?

Certe hoc ipse Dominus in Evangelio dicit, cui haeretici isti, velint nolint, colla submittunt.

9. 33. Nec dignitatis esse arbitrentur et quasi iustitiae meritum quod cum illo Deus locutus est, quoniam locutus est cum anima angelica quamquam stulta et cupida, tamquam si loqueretur cum anima humana stulta et cupida. Aut ipsi dicant, quomodo locutus est Deus cum illo divite, cuius cupiditatem stultissimam arguere voluit, dicens: Stulte, hac nocte anima tua expostulatur a te; haec quae praeparasti cuius erunt? ⁹³ Certe hoc ipse Dominus in Evangelio dicit, cui haeretici isti, velint nolint, colla submittunt. Si autem hoc moventur quod tentandum iustum satanas petit a Deo, non ego expono quare sit factum, sed ipsos cogo exponere, quare sit dictum in Evangelio ab ipso Domino discipulis: Ecce satanas petit vexare vos quomodo triticum ⁹⁴, et Petro ait: Ego autem postulavi ne deficiat fides tua ⁹⁵. Cum autem hoc exponunt mihi, simul illud quod a me quaerunt exponunt sibi. Si vero non valuerint hoc exponere, non audeant id quod in Evangelio sine offensione legunt, in aliquo libro cum temeritate culpare.

Sunt etiam humanae tentationes.

9. 34. Fiunt igitur tentationes per satanan non potestate eius sed permissu Domini ad homines aut pro suis peccatis puniendos aut pro Dei misericordia probandos et exercendos. Et interest plurimum, in qualem quisque tentationem incidat. Non enim in talem incidit Iudas, qui vendidit Dominum ⁹⁶, in qualem incidit Petrus, cum territus Dominum negavit ⁹⁷. Sunt etiam humanae tentationes, credo, cum bono quisque animo, secundum humanam tamen fragilitatem in aliquo consilio labitur, aut irritatur in fratrem studio corrigendi, paulo tamen amplius quam christiana tranquillitas postulat. De quibus Apostolus dicit: Tentatio vos non apprehendat nisi humana, cum idem dicat: Fidelis Deus, qui non vos sinat tentari supra quam potestis ferre, sed faciat cum tentatione etiam exitum, ut possitis tolerare ⁹⁸. In qua sententia satis ostendit non id nobis orandum esse ut non tentemur, sed ne in tentationem inducamur. Inducimur enim, si tales acciderint quas ferre non possumus. Sed cum tentationes periculosae, in quas inferri atque induci perniciosum est, aut prosperis rebus temporalibus aut adversis oriantur, nemo frangitur adversarum molestia, qui prosperarum delectatione non capitur.

Sed libera nos a malo.

9. 35. Ultima et septima petitio est: Sed libera nos a malo ⁹⁹. Orandum enim est, ut non solum non inducamur in malum quo caremus, quod sexto loco petitur, sed ab illo etiam liberemur quo iam inducti sumus. Quod cum factum fuerit, nihil remanebit formidolosum, nec omnino metuenda erit ulla tentatio. Quod tamen in hac vita, quam diu istam mortalitatem circumferimus, in quam serpentina persuasione inducti sumus ¹⁰⁰, non sperandum est posse fieri; sed tamen aliquando futurum sperandum est, et haec est spes quae non videtur. De qua cum loqueretur Apostolus, ait: Spes autem quae videtur non est spes ¹⁰¹. Sed tamen sapientia quae in hac quoque vita concessa est fidelibus servis Dei non est desperanda. Ea est autem, ut id quod Domino revelante fugiendum esse intellexerimus cautissima vigilantia fugiamus, et id quod Domino revelante appetendum esse intellexerimus flagrantissima caritate appetamus. Ita enim reliquo mortalitatis huius onere ipsa morte deposito ex omni hominis parte opportuno tempore perficietur beatitudo, quae in hac vita inchoata est, et cui capessendae atque obtinendae aliquando nunc omnis conatus impenditur.

Trium primarum petitionum impetrationes capiunt exordium in hac vita et in aeternum manebunt.

10. 36. Sed harum septem petitionum consideranda et commendanda distinctio est. Nam cum vita nostra temporaliter nunc agatur atque speretur aeterna, et cum aeterna priora sint dignitate, quamvis temporalibus prius actis ad illa transeatur, trium primarum petitionum impetrationes, quamquam in hac vita quae isto saeculo agitur, exordium capiant - nam et sanctificatio nominis Dei ab ipso humilitatis Domini adventu agi coepit; et adventus regni eius, quo in claritate venturus est, non iam finito saeculo sed in fine saeculi manifestabitur; et perfectio voluntatis eius, sicut in caelo et in terra, sive iustos et peccatores caelum et terram intellegas, sive spiritum et carnem, sive Dominum et Ecclesiam, sive omnia simul, ipsa perfectione nostrae beatitudinis et ideo saeculi terminatione complebitur-, tamen omnia tria in aeternum manebunt. Nam et sanctificatio nominis Dei sempiterna est, et regni eius nullus est finis, et perfectae nostrae beatitudini aeterna vita promittitur. Permanebunt ergo ista tria consummata atque cumulata in illa vita quae nobis promittitur.

Reliqua quattuor quae petimus ad temporalem istam vitam pertinere videntur.

10. 37. Reliqua vero quattuor quae petimus ad temporalem istam vitam pertinere mihi videntur. Quorum primum est: Panem nostrum cotidianum da nobis hodie ¹⁰². Hoc ipso enim, quod dictus est cotidianus panis - sive spiritalis significetur sive in sacramento aut in victu iste visibilis -, ad hoc tempus pertinet, quod appellavit hodie; non quia spiritalis cibus non est sempiternus, sed quia iste, qui cotidianus dictus est in Scripturis, sive in strepitu sermonis, sive quibusque temporalibus signis exhibetur animae, quae omnia tunc utique non erunt, cum erunt omnes docibiles Deo et ipsam ineffabilem lucem veritatis non motu corporum significantes sed puritate mentis haurientes. Nam fortasse propterea et panis dictus est non potus, quia panis frangendo atque mandendo in alimentum convertitur, sicut Scripturae aperiendo et disserendo animam pascunt, potus autem paratus sicuti est transit in corpus, ut isto tempore panis sit veritas, cum cotidianus panis dicitur, tunc autem potus, cum labore nullo disputandi et sermocinandi quasi frangendi atque mandendi, opus erit sed solo haustu sincerae ac perspicuae veritatis. Et peccata nobis nunc dimittuntur et nunc dimittimus, quae harum quattuor reliquarum secunda petitio est; tunc autem nulla erit venia peccatorum, quia nulla peccata. Et tentationes temporalem istam vitam infestant; non autem erunt, cum perfectum erit quod dictum est: Abscondes eos in abscondito vultus tui ¹⁰³. Et malum, a quo liberari optamus, et ipsa liberatio a malo ad hanc utique vitam pertinet, quam et iustitia Dei mortalem meruimus, et unde ipsius misericordia liberamur.

Septenarius numerus harum petitionum congruere illi septenario numero S. Spiritus donorum videtur.

11. 38. Videtur etiam mihi septenarius iste numerus harum petitionum congruere illi septenario numero ex quo totus iste sermo manavit. Si enim timor Dei est quo beati sunt pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum, petamus ut sanctificetur in hominibus nomen Dei timore casto permanente in saecula saeculorum ¹⁰⁴. Si pietas est qua beati sunt mites, quia ipsi haereditate possidebunt terram, petamus ut veniat regnum eius sive in nos ipsos, ut mitescamus nec ei resistamus, sive de caelo in terram in claritate adventus Domini, quo nos gaudebimus et laudabimur dicente illo: Venite, benedicti Patris mei, accipite regnum, quod vobis paratum est ab origine mundi ¹⁰⁵. In Domino enim, inquit propheta, laudabitur anima mea, audiant mites et iocundentur ¹⁰⁶. Si scientia est qua beati sunt qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur, oremus ut fiat voluntas eius sicut in caelo et in terra, quia cum corpus tamquam terra, spiritui tamquam caelo, summa et tota pace consenserit, non lugebimus; nam nullus alius huius temporis luctus est, nisi cum adversum se ista confligunt et cogunt nos dicere: Video aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae ¹⁰⁷, et luctum nostrum lacrimosa voce testari: Miser ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? ¹⁰⁸ Si fortitudo est qua beati sunt qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quia ipsi saturabuntur, oremus ut panis noster cotidianus detur nobis hodie, quo fulti atque sustentati ad plenissimam illam saturitatem venire possimus. Si consilium est quo beati sunt misericordes, quoniam ipsorum miserebitur, dimittamus debita debitoribus nostris, et oremus ut nobis nostra dimittantur. Si intellectus est quo beati sunt mundicordes, quoniam ipsi Deum videbunt, oremus non induci in tentationem, ne habeamus duplex cor non appetendo simplex bonum, quo referamus omnia quae operamur, sed simul temporalia et aeterna sectando. Tentationes enim de his rebus quae graves et calamitosae videntur hominibus, non in nos valent, si non valeant illae quae blanditiis earum rerum accidunt, quas homines bonas et laetandas putant. Si sapientia est qua beati sunt pacifici, quoniam ipsi filii Dei vocabuntur, oremus ut liberemur a malo; ipsa enim liberatio liberos nos faciet, id est filios Dei, ut spiritu adoptionis clamemus: Abba, Pater!

Ea potissimum commendanda quae pertinet ad dimissionem peccatorum.

11. 39. Sane non neglegenter praetereundum est, quod ex omnibus his sententiis, quibus nos Dominus orare praecepit, eam potissimum commendandam esse iudicavit quae pertinet ad dimissionem peccatorum in qua nos misericordes esse voluit, quod unum est consilium miserias evadendi. In nulla enim alia sententia sic oramus, ut quasi paciscamur cum Deo; dicimus enim: Dimitte nobis, sicut et nos dimittimus. In qua pactione si mentimur, totius orationis nullus est fructus. Sic enim dicit: Si enim dimiseritis hominibus peccata eorum, dimittet vobis et Pater vester qui in caelis est. Si autem non dimiseritis hominibus, neque Pater vester dimittet vobis delicta vestra ¹⁰⁹.

Ieiunii praeceptum pertinens ad eamdem cordis mundationem.

12. 40. Sequitur de ieiunio praeceptum pertinens ad eamdem cordis mundationem, de qua nunc agitur. Nam et in hoc opere cavendum est, ne subrepat aliqua ostentatio et appetitus laudis humanae, qui duplicet cor et non sinat mundum et simplex esse ad intellegendum Deum. Cum autem ieiunatis, inquit, nolite fieri sicut hypocritae tristes; exterminant enim vultum suum, ut videantur hominibus ieiunantes. Amen dico vobis, perceperunt mercedem suam. Vos autem ieiunantes ungite capita vestra, et facies vestras lavate, ne videamini hominibus ieiunantes sed Patri vestro qui est in abscondito; et Pater vester, qui videt in abscondito reddet vobis ¹¹⁰. Manifestum est his praeceptis omnem nostram intentionem in interiora gaudia dirigi, ne foris quaerentes mercedem huic saeculo conformemur, et amittamus promissionem tanto solidioris atque firmioris quanto interioris beatitudinis, qua nos elegit Deus conformes fieri imaginis Filii eius.

Non in solo rerum corporearum nitore sed etiam in ipsis sordibus luctuosis esse potest iactantia.

12. 41. In hoc autem capitulo maxime animadvertendum est non in solo rerum corporearum nitore atque pompa sed etiam in ipsis sordibus luctuosis esse posse iactantiam et eo periculosiorem, quo sub nomine servitutis Dei decipit. Qui ergo immoderato cultu corporis atque vestitus vel ceterarum rerum nitore praefulget, facile convincitur rebus ipsis pomparum saeculi esse sectator nec quemquam fallit dolosa imagine sanctitatis; qui autem in professione christianitatis inusitato squalore ac sordibus intentos in se hominum oculos facit, cum id voluntate faciat non necessitate patiatur, ceteris eius operibus potest conici, utrum hoc contemptu superflui cultus an ambitione aliqua faciat, quia et sub ovina pelle cavendos lupos Dominus praecepit. Sed ex fructibus inquit, eorum cognoscetis eos ¹¹¹. Cum enim coeperint aliquibus tentationibus ea ipsa illis subtrahi vel negari quae isto velamine vel consecuti sunt vel consequi cupiunt, tunc necesse est appareat, utrum lupus in ovina pelle sit an ovis in sua. Non enim propterea ornatu superfluo debet aspectus hominum mulcere christianus, quia illum parcum habitum ac necessarium etiam simulatores saepe usurpant, ut incautos decipiant, quia et illae oves non debent deponere pelles suas, si aliquando eis lupi se contegunt.

Unctis etiam capitibus, cum ieiunamus, nos esse debere praecipitur.

12. 42. Quaeri ergo solet, quid sit quod ait: Vos autem ieiunantes ungite capita vestra, et facies vestras lavate, ne videamini hominibus ieiunantes ¹¹². Non enim quispiam recte praeceperit, quamvis faciem cotidiana consuetudine lavemus, unctis etiam capitibus, cum ieiunamus, nos esse debere. Quod si turpissimum omnes fatentur, intellegendum est hoc praeceptum unguendi caput et faciem lavandi ad interiorem hominem pertinere. Ungere ergo caput ad laetitiam pertinet, lavare autem faciem ad munditiam; et ideo caput ungit qui laetatur interius mente atque ratione. Hoc enim recte accipimus caput quod in anima praeeminet et quo cetera hominis regi et gubernari manifestum est. Et hoc facit qui non foris quaerit laetitiam, ut de laudibus hominum carnaliter gaudeat. Caro enim, quae subiecta esse debet, nullo modo est totius naturae humanae caput. Nemo quidem umquam carnem suam odio habuit ¹¹³, sicut Apostolus dicit, cum de diligenda uxore praecipit; sed caput mulieris vir, cui viro caput est Christus ¹¹⁴. Interius ergo gaudeat in ieiunio suo eo ipso quo sic se ieiunando avertit a voluptate saeculi, ut sit subditus Christo, qui secundum hoc praeceptum caput unctum habere desiderat. Ita enim et faciem lavabit, id est cor mundabit, quo visurus est Deum, non interposito velamine propter infirmitatem contractam de sordibus sed firmus et stabilis, quoniam mundus et simplex. Lavamini, inquit, mundi estote: auferte nequitias ab animis vestris atque a conspectu oculorum meorum ¹¹⁵. Ab his igitur sordibus facies nostra lavanda est, quibus Dei aspectus offenditur. Nos enim revelata facie gloriam Domini speculantes in eamdem imaginem transformabimur ¹¹⁶.

Caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta.

12. 43. Saepe etiam cogitatio necessariarum rerum ad istam vitam pertinentium sauciat et sordidat interiorem oculum nostrum et plerumque cor duplicat, ut ea quae videmur cum hominibus recte facere non eo corde faciamus quo Dominus praecepit, id est non quia eos diligimus, sed quia commodum ab eis aliquod propter necessitatem praesentis vitae adipisci volumus. Debemus autem bene facere illis propter salutem ipsorum aeternam non propter temporale commodum nostrum. Inclinet ergo Deus cor nostrum in testimonia sua et non in emolumentum ¹¹⁷! Finis enim praecepti est caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta ¹¹⁸. Qui autem propter suam de hac vita necessitatem fratri consulit, non utique caritate consulit, quia non illi, quem debet tamquam se ipsum diligere, sed sibi consulit, vel potius nec sibi, quando quidem hinc sibi facit duplex cor quo impeditur ad videndum Deum in qua sola visione est beatitudo certa atque perpetua.

Si autem in caelo est cor, mundum erit, quia munda sunt quaecumque caelestia.

13. 44. Recte ergo sequitur et praecipit qui mundando cordi nostro instat dicens: Nolite vobis condere thesauros in terra, ubi tinea et comestura exterminant, et ubi fures effodiunt et furantur; thesaurizate autem vobis thesauros in caelo, ubi neque tinea neque comestura exterminant, et ubi fures non effodiunt nec furantur. Ubi enim est thesaurus tuus, ibi erit et cor tuum ¹¹⁹. Ergo si in terra erit cor, id est si eo corde quisque operetur aliquid, ut terrenum commodum adipiscatur, quomodo erit mundum quod in terra volutatur? Si autem in caelo, mundum erit, quia munda sunt quaecumque caelestia. Sordescit enim aliquid, cum inferiori miscetur naturae, quamvis in suo genere non sordidae, quia etiam de puro argento sordidatur aurum, si misceatur. Ita et animus noster terrenorum cupiditate sordescit, quamvis ipsa terra in suo genere atque ordine munda sit. Caelum autem hoc loco non corporeum acceperim, quia omne corpus pro terra habendum est. Totum enim mundum debet contemnere qui sibi thesaurizat in caelo, in illo ergo caelo, de quo dictum est: Caelum caeli Domino ¹²⁰, id est in firmamento spiritali. Non enim in eo quod transiet constituere et collocare debemus thesaurum nostrum et cor nostrum, sed in eo quod semper manet; caelum autem et terra transient ¹²¹.

Oculum hic accipere debemus ipsam intentionem qua facimus quidquid facimus.

13. 45. Et hic manifestat de mundando corde se cuncta ista praecipere, cum dicit: Lucerna corporis tui est oculus tuus. Si ergo oculus tuus simplex fuerit, totum corpus tuum lucidum erit; si autem oculus tuus nequam est, totum corpus tuum tenebrosum erit. Si ergo lumen quod in te est, tenebrae sunt, tenebrae quantae? ¹²² Qui locus sic intellegendus est, ut noverimus omnia opera nostra tunc esse munda et placere in conspectu Dei, si fiant simplici corde, id est intentione in superna fine illo caritatis, quia et plenitudo legis caritas ¹²³. Oculum ergo hic accipere debemus ipsam intentionem qua facimus quidquid facimus. Quae si munda fuerit et recta, et illud aspiciens quod aspiciendum est, omnia opera nostra, quae secundum eam operamur, necesse est bona sint. Quae opera omnia totum corpus appellavit, quia et Apostolus membra nostra dicit quaedam opera, quae improbat et mortificanda praecipit dicens: Mortificate ergo membra vestra quae sunt super terram: fornicationem, immunditiam, avaritiam et cetera talia ¹²⁴.

Non quid quisque faciat, sed quo animo faciat considerandum est.

13. 46. Non ergo quid quisque faciat, sed quo animo faciat considerandum est. Hoc est enim lumen in nobis, quia hoc nobis manifestum est bono animo nos facere quod facimus: Omne enim quod manifestatur lumen est ¹²⁵. Nam ipsa facta quae ad hominum societatem a nobis procedunt incertum habent exitum, et ideo tenebras eas vocavit. Non enim novi, cum pecuniam porrigo indigenti et petenti, quid inde aut facturus aut passurus sit; et fieri potest ut vel faciat ex ea vel propter eam patiatur aliquid mali, quod ego, cum darem, non evenire voluerim neque hoc animo dederim. Itaque si bono animo feci quod mihi, cum facerem, notum erat et ideo lumen vocatur, illuminatur etiam factum meum qualemcumque exitum habuerit. Qui exitus, quoniam incertus et ignotus est, tenebrae appellatae sunt. Si autem malo animo feci, etiam ipsum lumen tenebrae sunt. Lumen enim dicitur, quia novit quisque quo animo faciat, etiam cum malo animo facit. Sed ipsum lumen tenebrae sunt, quia non in superna dirigitur simplex intentio, sed ad inferiora declinatur et duplici corde quasi umbram facit. Si ergo lumen quod in te est tenebrae sunt, tenebrae quantae? ¹²⁶, hoc est: Si ipsa cordis intentio qua facis quod facis, quae tibi nota est, sordidatur appetitu rerum terrenarum et temporalium atque caecatur, quanto magis ipsum factum, cuius incertus est exitus, sordidum et tenebrosum est, quia et si bene alicui proveniat quod tu non recta et munda intentione facis, quomodo tu feceris tibi imputatur, non quomodo illi provenerit.

Nemo potest duobus dominis servire.

14. 47. Quod autem sequitur et dicit: Nemo potest duobus dominis servire, ad hanc ipsam intentionem referendum est, quod consequenter exponit dicens: Aut enim unum odio habebit et alterum diliget, aut alterum patietur et alterum contemnet. Quae verba diligenter consideranda sunt. Nam qui sunt duo domini, deinceps ostendit cum dicit: Non potestis Deo servire et mammonae ¹²⁷. Mammona apud Hebraeos divitiae appellari dicuntur ¹²⁸. Congruit et punicum nomen; nam lucrum punice mammon dicitur. Sed qui servit mammonae, illi utique servit qui rebus istis terrenis merito suae perversitatis praepositus magistratus huius saeculi a Domino dicitur ¹²⁹. Aut ergo hunc odio habebit homo et alterum diliget, id est Deum, aut alterum patietur et alterum contemnet. Patitur enim durum et perniciosum dominum quisquis servit mammonae; sua enim cupiditate implicatus subditur diabolo, et non eum diligit - quis enim est qui diligat diabolum? -, sed tamen patitur. Sicut in maiore aliqua domo qui ancillae alienae coniunctus est propter cupiditatem suam duram patitur servitutem, etiamsi non diligat eum cuius ancillam diligit.

Intentionem cordis rectam ab omni duplicitate explicamus.

14. 48. Alterum autem contemnet, dixit, non: odio habebit. Nullius enim fere conscientia Deum potest odisse, contemnit autem, id est non timet, cum quasi de eius bonitate securus est. Ab hac neglegentia et perniciosa securitate revocat Spiritus Sanctus, cum per prophetam dicit: Fili, ne adicias peccatum super peccatum et dicas: Miseratio Dei magna est, ignorans quia patientia Dei ad penitentiam te invitat ¹³⁰. Cuius enim tanta misericordia commemorari potest quam eius qui omnia donat peccata conversis et oleastrum facit participem pinguedinis oleae ? Et cuius tanta severitas quam eius qui naturalibus ramis non pepercit, sed propter infidelitatem fregit illos ¹³¹? Sed quisquis vult diligere Deum et cavere ne offendat, non se arbitretur duobus dominis posse servire, et intentionem cordis sui rectam ab omni duplicitate explicet! Ita enim sentiet de Domino in bonitate, et in simplicitate cordis quaeret illum.

Intentio cordis in caelo non quaerit superflua.

15. 49. Ideo, inquit, dico vobis non habere sollicitudinem in anima vestra quid edatis, neque corpori quid induatis ¹³², ne forte, quamvis iam superflua non quaerantur, propter ipsa necessaria cor duplicetur, et ad ista conquirenda nostra detorqueatur intentio, cum aliquid quasi misericorditer operamur, id est ut, cum consulere alicui videri volumus, nostrum emolumentum ibi potius quam illius utilitatem attendamus, et ideo nobis non videamur peccare, quia non superflua sed necessaria sunt quae consequi volumus. Dominus autem admonet, ut meminerimus multo amplius nobis Deum dedisse, quod nos fecit et composuit ex anima et corpore, quam est alimentum atque tegumentum, quorum cura nos duplicare cor non vult. Nonne anima, inquit, plus est quam esca, ut tu intellegas eum qui dedit animam multo facilius escam esse daturum, et corpus quam vestimentum ¹³³, id est plus est, ut similiter intellegas, eum qui corpus dedit, multo facilius daturum esse vestimentum.

Animam hoc loco pro ista vita posita.

15. 50. Quo loco quaeri solet, utrum ad animam cibus iste pertineat, cum anima incorporea sit, iste autem cibus corporeus. Sed animam hoc loco pro ista vita positam noverimus cuius retinaculum est alimentum istud corporeum. Secundum hanc significationem dictum est etiam illud: Qui amat animam suam perdet illam ¹³⁴. Quod nisi de hac vita acceperimus quam oportet pro regno Dei perdere, quod potuisse martyres claruit, contrarium hoc praeceptum erit illi sententiae qua dictum est: Quid prodest homini, si totum mundum lucretur, animae autem suae detrimentum faciat ¹³⁵.

Deo etiam tegendi corporis curam relinquere!

15. 51. Respicite, inquit, volatili caeli, quoniam non serunt neque metunt neque congregant in horrea; et Pater vester caelestis pascit ea. Nonne vos pluris estis illis ¹³⁶, id est carius vos valetis? Quia utique rationale animal, sicuti est homo, sublimius ordinatum est in rerum natura quam irrationabilia, sicuti sunt aves. Quis autem vestrum, inquit, curans potest adicere ad staturam suam cubitum unum? Et de vestimento quid solliciti estis? ¹³⁷, id est: Cuius potestate atque dominatu factum est ut ad hanc staturam corpus vestrum perduceretur, eius providentia etiam vestiri potest. Non autem vestra cura factum esse, ut ad hanc staturam veniret corpus vestrum, ex hoc intellegi potest, quod si curetis et velitis adicere unum cubitum huic staturae, non potestis. Illi ergo etiam tegendi corporis curam relinquite, cuius videtis cura factum esse, ut tantae staturae corpus habeatis.

Deus, qui bonus et iustus est, tanto magis curat deprecantes se.

15. 52. Dandum autem erat etiam documentum propter vestitum, sicut datum est propter alimentum. Itaque sequitur et dicit: Considerate lilia agri quomodo crescunt; non laborant neque nent. Dico autem vobis quoniam nec Salomon in omni gloria sua sic vestitus est ut unum ex his. Si autem fenum agri, quod hodie est et cras in clibanum mittitur, Deus sic vestit, quanto magis vos, modicae fidei? ¹³⁸ Sed ista documenta non sicut allegoriae discutienda sunt, ut quaeramus quid significent aves caeli aut lilia agri; posita sunt enim, ut de rebus minoribus maiora persuaderentur. Sicuti est illud de iudice, qui nec Deum timebat, nec hominem reverebatur, et tamen saepe interpellanti viduae cessit, ut eius causam consideraret, non propter pietatem aut humanitatem, sed ne taedium pateretur ¹³⁹. Non enim ullo modo ille iniustus iudex personam Dei allegorice sustinet; sed tamen quantum Deus, qui bonus et iustus est, curet deprecantes se, hinc conici Dominus voluit, quod nec iniustus homo eos qui illum adsiduis precibus tundunt vel propter taedium devitandum potest contemnere.

Regnum et iustitia Dei bonum nostrum est et hoc appetendum et ibi finis constituendus.

16. 53. Nolite ergo, inquit, solliciti esse dicentes: Quid edemus aut quid bibemus aut quid vestiemur? Haec enim omnia gentes quaerunt. Scit enim Pater vester quia horum omnium indigetis. Quaerite primum regnum et iustitiam Dei, et haec omnia apponentur vobis ¹⁴⁰. Hic manifestissime ostendit non haec esse appetenda tamquam talia bona nostra, ut propter ipsa debeamus bene facere, si quid facimus, sed tamen esse necessaria. Quid enim intersit inter bonum, quod appetendum est, et necessarium, quod sumendum est, hac sententia declaravit, cum ait: Quaerite primum regnum et iustitiam Dei, et haec omnia apponentur vobis. Regnum ergo et iustitia Dei bonum nostrum est et hoc appetendum et ibi finis constituendus, propter quod omnia faciamus quaecumque facimus. Sed quia in hac vita militamus, ut ad illud regnum pervenire possimus, quae vita sine his necessariis agi non potest: Apponentur haec vobis, inquit, sed vos regnum Dei et iustitiam primum quaerite! Cum enim dixit illud primum, significavit quia hoc posterius quaerendum est non tempore sed dignitate: illud tamquam bonum nostrum, hoc tamquam necessarium nostrum, necessarium autem propter illud bonum.

Paulus, non coactus evangelizare sed volens, in ipso Evangelio et in regno Dei posuit mercedem.

16. 54. Neque enim verbi gratia ideo debemus evangelizare ut manducemus, sed ideo manducare ut evangelizemus. Nam si propterea evangelizamus ut manducemus, vilius habemus Evangelium quam cibum; et erit iam bonum nostrum in manducando, necessarium autem in evangelizando. Quod etiam Apostolus prohibet, cum dicit licere sibi quidem et permissum esse a Domino, ut qui Evangelium adnuntiant de Evangelio vivant, id est de Evangelio habeant ea quae huic vitae sunt necessaria, sed tamen se non esse abusum hac potestate ¹⁴¹. Erant enim multi qui occasionem habere cupiebant adquirendi et vendendi Evangelium, quibus eam volens amputare Apostolus manibus suis victum suum toleravit ¹⁴². De his enim alio loco dicit: Ut amputem occasionem his qui quaerunt occasionem ¹⁴³. Quamquam etiam si ut ceteri et boni Apostoli permissu Domini de Evangelio viveret, non in eo victu constitueret finem evangelizandi, sed magis ipsius victus sui finem in Evangelio collocaret, id est, ut superius dixi, non ideo evangelizaret, ut perveniret ad cibum et si qua sunt alia necessaria, sed ideo ista sumeret, ut illud impleret, ne non volens sed necessitate evangelizaret. Hoc enim improbat, cum dicit: Nescitis quoniam qui in templo operantur, quae de templo sunt edunt, qui altario deserviunt altario compartiuntur? Sic et Dominus ordinavit his qui Evangelium adnuntiant de Evangelio vivere. Ego autem nullius horum usus sum ¹⁴⁴. Hinc ostendit permissum esse non iussum, alioquin contra praeceptum Domini fecisse tenebitur. Deinde sequitur et dicit: Non autem scripsi haec, ut ita fiant in me. Bonum est mihi magis mori quam gloriam meam quisquam inanem faciat ¹⁴⁵. Hoc dixit, quia iam statuerat propter quosdam occasionem quaerentes manibus suis victum transigere ¹⁴⁶. Si enim evangelizavero, inquit, non est mihi gloria ¹⁴⁷, id est: Si evangelizavero, ut ita fiant in me, id est si propterea evangelizavero, ut ad illa perveniam et finem Evangelii in cibo et potu et vestitu collocavero. Sed quare non est ei gloria? Necessitas enim, inquit, mihi incumbit, id est: ut ideo evangelizem, quia unde vivam non habeo, aut ut adquiram temporalem fructum de praedicatione aeternorum. Sic enim iam necessitas erit in Evangelio non voluntas. Vae enim mihi erit, inquit, si non evangelizavero ¹⁴⁸. Sed quomodo debet evangelizare? Scilicet ut in ipso Evangelio et in regno Dei ponat mercedem. Ita enim potest non coactus evangelizare sed volens. Si enim volens, inquit, hoc facio, mercedem habeo; si autem invitus, dispensatio mihi credita est ¹⁴⁹, id est: Si coactus inopia earum rerum quae temporali vitae sunt necessariae praedico Evangelium, alii per me habebunt mercedem Evangelii, qui Evangelium ipsum me praedicante diligent; ego autem non habebo, quia non ipsum Evangelium diligo sed eius pretium in illis temporalibus constitutum. Quod nefas est fieri, ut non tamquam filius ministret quisque Evangelium, sed tamquam servus cui dispensatio credita est, ut tamquam alienum eroget, nihil inde ipse capiat praeter cibaria, quae non de participatione regni sed ad sustentaculum miserae servitutis dantur extrinsecus. Quamquam alio loco et dispensatorem se dicat ¹⁵⁰. Potest enim et servus in filiorum numerum adoptatus, eam rem in qua coheredis sortem meruit, fideliter dispensare participibus suis. Sed nunc ubi ait: Si autem invitus, dispensatio mihi credita est ¹⁵¹, talem dispensatorem intellegi voluit qui alienum dispensat, unde ipse nihil accipiat.

Quaeramus res temporales, ut habeamus regnum Dei.

16. 55. Ergo quaecumque res propter aliud aliquid quaeritur sine dubio inferior est quam id propter quod quaeritur. Et ideo illud primum est propter quod istam rem quaeris, non ista res quam propter illud quaeris. Quapropter si Evangelium et regnum Dei propter cibum quaerimus, priorem facimus cibum et posterius regnum Dei; ita ut si non desit cibus, non quaeramus regnum Dei. Hoc est ergo primum quaerere cibum et deinde regnum Dei, id est hoc priore loco ponere illud posteriore. Si autem ideo quaeramus cibum, ut habeamus regnum Dei, facimus quod dictum est: Quaerite primum regnum et iustitiam Dei, et haec omnia apponentur vobis ¹⁵².

Quaeramus primum regnum et iustitiam Dei.

17. 56. Quaerentibus enim primum regnum et iustitiam Dei, id est hoc praeponentibus ceteris rebus, ut propter hoc cetera quaeramus, non debet subesse sollicitudo, ne illa desint quae huic vitae propter regnum Dei sunt necessaria. Dixit enim superius: Scit Pater vester quia horum omnium indigetis. Et ideo cum dixisset: Quaerite primum regnum et iustitiam Dei, non dixit: deinde ista quaerite, quamvis sint necessaria, sed ait: Haec omnia apponentur vobis ¹⁵³, id est consequentur, si illa quaeratis, sine ullo vestro impedimento, ne cum ista quaeritis, illinc avertamini, aut ne duos fines constituatis, ut et regnum Dei propter se appetatis et ista necessaria, sed haec potius propter illud. Ita vobis non deerunt; quia non potestis duobus dominis servire ¹⁵⁴. Duobus autem dominis servire conatur qui et regnum Dei pro magno bono appetit et haec temporalia. Non poterit autem simplicem habere oculum et uni domino Deo servire, nisi quaecumque sunt cetera, si sunt necessaria, propter hoc unum adsumat, id est propter regnum Dei. Sicut autem omnes militantes accipiunt annonam et stipendium, sic omnes evangelizantes accipiunt victum et tegumentum. Sed non omnes propter salutem rei publicae militant sed propter illa quae accipiunt; sic non omnes propter salutem Ecclesiae ministrant Deo sed propter haec temporalia, quae tamquam annonam et stipendia consequuntur, aut et propter hoc et propter illud. Sed supra iam dictum est: Non potestis duobus dominis servire. Ergo simplici corde tantummodo propter regnum Dei debemus operari bonum ad omnes, non autem in hac operatione vel solam vel cum regno Dei mercedem temporalium cogitare. Quorum omnium temporalium nomine crastinum posuit dicens: Nolite ergo solliciti esse de crastino ¹⁵⁵. Non enim dicitur crastinus dies nisi in tempore, ubi praeterito succedit futurum. Ergo cum aliquid boni operamur, non temporalia sed aeterna cogitemus! Tunc erit illud bonum et perfectum opus. Crastinus enim dies, inquit, sollicitus erit sibi ipse; id est ut cum oportuerit, sumas cibum vel potum vel indumentum, cum ipsa scilicet necessitas urguere coeperit. Aderunt enim haec, quia novit Pater noster quod horum omnium indigeamus ¹⁵⁶. Sufficit enim, inquit, diei malitia sua ¹⁵⁷; id est: Sufficit quod ista sumere urgebit ipsa necessitas, quam propterea malitiam nominatam arbitror, quia poenalis est nobis; pertinet enim ad hanc fragilitatem et mortalitatem quam peccando meruimus. Huic ergo poenae temporalis necessitatis noli addere aliquid gravius, ut non solum patiaris harum rerum indigentiam, sed etiam propter hanc explendam milites Deo.

Cavendum est ne iudicemus contra praeceptum Domini facere servum Dei qui providet ne ista necessaria desint, vel sibi, vel eis quorum sibi cura commissa est.

17. 57. Hoc autem loco vehementer cavendum est, ne forte, cum viderimus aliquem servum Dei providere ne ista necessaria desint vel sibi vel eis quorum sibi cura commissa est, iudicemus eum contra praeceptum Domini facere et de crastino esse sollicitum. Nam et ipse Dominus, cui ministrabant angeli ¹⁵⁸, tamen propter exemplum, ne quis postea scandalum pateretur, cum aliquem servorum eius animadvertisset ista necessaria procurare, loculos habere dignatus est cum pecunia, unde usibus necessariis quidquid opus fuisset praeberetur. Quorum loculorum custos et fur, sicut scriptum est, Iudas fuit, qui eum tradidit ¹⁵⁹. Sicut et apostolus Paulus potest videri de crastino cogitasse, cum dixit: De collectis autem in sanctos, sicut ordinavi ecclesiis Galatiae, ita et vos facite. Secundum unam sabbati unusquisque vestrum apud se ponat thesaurizans, quod sibi placuerit, ut non cum venero, tunc collectae fiant. Cum autem advenero, quoscumque probaveritis per epistulas, hos mittam perferre gratiam vestram in Ierusalem. Quod si dignum fuerit ut ego eam, mecum ibunt. Veniam autem ad vos, cum Macedoniam transiero; Macedoniam enim pertranseo. Apud vos forsitan remanebo vel etiam hiemabo, ut vos me deducatis quocumque iero. Nolo enim vos nunc in transitu videre; spero enim me aliquid temporis manere apud vos, si permiserit Dominus. Permanebo autem Ephesi usque ad Pentecosten ¹⁶⁰. Item in Actibus Apostolorum scriptum est, ea quae ad victum sunt necessaria, procurata esse in futurum propter imminentem famem. Sic enim legimus: In illis autem diebus descenderunt ab Ierosolima prophetae Antiochiam, eratque magna exultatio. Congregatis autem nobis surgens unus ex illis nomine Agabus, significabat per Spiritum famem magnam futuram in universo orbe, quae et facta est sub Claudio. Discentium autem, ut quisque abundabat, statuerunt unusquisque eorum in ministerium mittere presbyteris habitantibus in Iudaea fratribus, qui et miserunt per manum Barnabae et Sauli ¹⁶¹. Et quod naviganti eidem apostolo Paulo imposita sunt utensilia quae offerebantur, non ad unum tantum diem videtur victus iste procuratus ¹⁶². Et quod idem scribit: Qui furabatur iam non furetur; magis autem laboret operans manibus suis bonum, ut habeat unde tribuere cui opus est ¹⁶³, male intellegentibus non videtur servare praeceptum Domini qui ait: Respicite volatilia caeli, quoniam non serunt neque metunt neque congregant in horrea ¹⁶⁴; et: Considerate lilia agri quomodo crescunt; non laborant neque nent ¹⁶⁵, cum istis praecepit ut laborent operantes manibus suis, ita ut habeant quod etiam aliis possint tribuere. Et quod saepe de se ipso dicit, quod manibus suis operatus est ¹⁶⁶, ne quem gravaret ¹⁶⁷, et de illo scriptum est, quod coniunxerit se Aquilae propter artis similitudinem ut simul operarentur unde victum transigerent ¹⁶⁸, non videtur imitatus aves caeli et lilia agri. His et huiusmodi Scripturarum locis satis apparet Dominum nostrum non hoc improbare, si quis humano more ista procuret, sed si quis propter ista Deo militet, ut in operibus suis non regnum Dei sed istorum adquisitionem intueatur.

Providere necessaria, sicut adiutoria, novit ille medicus, cui semel nos totos commisimus.

17. 58. Ad hanc ergo regulam hoc totum praeceptum redigitur, ut etiam in istorum provisione regnum Dei cogitemus, in militia vero regni Dei ista non cogitemus. Ita enim, etiamsi aliquando defuerint, quod plerumque propter exercitationem nostram Deus sinit, non solum non debilitant propositum nostrum, sed etiam examinatum probatumque confirmant. Gloriamur enim, inquit, in tribulationibus scientes quia tribulatio patientiam operatur, patientia probationem, probatio spem, spes vero non confundit, quoniam caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis ¹⁶⁹. In commemoratione autem tribulationum ac laborum suorum idem Apostolus non tantum in carceribus et naufragiis atque huiusmodi multis molestiis, sed etiam in fame ac siti, in frigore et nuditate se laborasse commemorat ¹⁷⁰. Quod cum legimus, non aestimemus Domini promissa titubasse, ut famem ac sitim et nuditatem pateretur Apostolus, quaerens regnum et iustitiam Dei, cum dictum sit nobis: Quaerite primum regnum et iustitiam Dei, et haec omnia apponentur vobis ¹⁷¹, quando quidem ista sicut adiutoria novit ille medicus, cui semel nos totos commisimus, et a quo habemus promissionem vitae praesentis et futurae, quando apponat, quando detrahat, sicut nobis iudicat expedire; quos et consolandos et exercendos in hac vita et post hanc vitam in perpetua requie stabiliendos atque firmandos gubernat et dirigit. Non enim et homo, cum plerumque iumento suo cibaria detrahit, deserit illud cura sua, ac non potius curando haec facit.

Occulta cordis intima solus Deus iudicat.

18. 59. Et quoniam, cum ista vel procurantur in futurum vel, si causa non est quare illa impendas, reservantur, incertum est quo animo fiat, cum possit simplici corde fieri, possit et duplici, opportune hoc loco subiecit: Nolite iudicare, ne iudicetur de vobis; in quo enim iudicio iudicaveritis, iudicabitur de vobis; et in qua mensura mensi fueritis, remetietur vobis ¹⁷². Hoc loco nihil aliud nobis praecipi existimo, nisi ut ea facta quae dubium est quo animo fiant, in meliorem partem interpretemur. Quod enim scriptum est: Ex fructibus eorum cognoscetis eos ¹⁷³, de manifestis dictum est, quae non possunt bono animo fieri, sicuti sunt stupra vel blasphemiae vel furta vel ebriositas et si qua sunt alia, de quibus nobis iudicare permittitur dicente Apostolo: Quid enim mihi de his qui foris sunt iudicare? Nonne de his qui intus sunt vos iudicatis? ¹⁷⁴ De genere autem ciborum, quia possunt bono animo et simplici corde sine vitio concupiscentiae quicumque humani cibi indifferenter sumi, prohibet idem Apostolus iudicari eos qui carnibus vescebantur et vinum bibebant ab eis qui se ab huiusmodi alimentis temperabant. Qui manducat, inquit, non manducantem non spernat; et qui non manducat manducantem non iudicet. Ibi etiam ait: Tu quis es, qui iudices alienum servum? Suo domino stat, aut cadit ¹⁷⁵. De talibus enim rebus quae possunt bono et simplici et magno animo fieri, quamvis possint etiam non bono, volebant illi, cum homines essent, in occulta cordis ferre sententiam de quibus solus Deus iudicat.

De manifestis ergo iudicemus; de occultis vero Deo iudicium relinquamus.

18. 60. Ad hoc pertinet etiam illud quod alio loco dicit: Nolite ante tempus quidquam iudicare, quoadusque veniat Dominus et illuminet abscondita tenebrarum et manifestabit cogitationes cordis. Et tunc laus erit unicuique a Deo ¹⁷⁶. Sunt ergo quaedam facta media, quae ignoramus quo animo fiant, quia et bono et malo fieri possunt, de quibus temerarium est iudicare, maxime ut condemnemus. Horum autem veniet tempus ut iudicentur, cum Dominus illuminabit abscondita tenebrarum et manifestabit cogitationes cordis. Item alio loco dicit idem Apostolus: Quorundam autem hominum peccata manifesta sunt, praecedentia ad iudicium, quaedam autem et subsequuntur ¹⁷⁷. Manifesta ea dicit de quibus clarum est quo animo fiant; haec praecedunt ad iudicium, id est quia, si fuerit ista subsecutum iudicium, non est temerarium. Subsequuntur autem illa quae occulta sunt, quia nec ipsa latebunt tempore suo. Sic et de bonis factis intellegendum est. Nam ita subiungit: Similiter et facta bona manifesta sunt; et quaecumque aliter se habent abscondi non possunt ¹⁷⁸. De manifestis ergo iudicemus; de occultis vero Deo iudicium relinquamus, quia et ipsa abscondi non possunt, sive mala sive bona, cum tempus advenerit quo manifestentur.

Duo sunt in quibus temerarium iudicium cavere debemus.

18. 61. Duo sunt autem in quibus temerarium iudicium cavere debemus: cum incertum est quo animo quidque factum sit, vel cum incertum est qualis futurus sit qui nunc vel malus vel bonus apparet. Si ergo quispiam, verbi gratia, conquestus de stomacho ieiunare noluit, et tu id non credens edacitatis id vitio tribueris, temere iudicabis. Item si manifestam edacitatem ebriositatemque cognoveris et ita reprehenderis, quasi numquam ille possit corrigi atque mutari, nihilo minus temere iudicabis. Non ergo reprehendamus ea quae nescimus quo animo fiant; neque ita reprehendamus quae manifesta sunt, ut desperemus sanitatem, et vitabimus iudicium de quo nunc dicitur: Nolite iudicare, ne iudicetur de vobis ¹⁷⁹.

Temeritas qua punis alium eadem ipsa te Deus puniat necesse est.

18. 62. Potest autem movere quod ait: In quo enim iudicio iudicaveritis, iudicabitur de vobis; et in qua mensura mensi fueritis, in ea remetietur vobis ¹⁸⁰. Numquid enim, si nos in iudicio temerario iudicaverimus, temere de nobis etiam Deus iudicabit? Aut numquid, si mensura iniqua mensi fuerimus, et apud Deum iniqua mensura est, unde nobis remetietur? Nam et mensurae nomine ipsum iudicium significatum arbitror. Nullo modo Deus vel temere iudicat vel iniqua mensura cuiquam rependit. Sed hoc dictum est, quoniam temeritas qua punis alium eadem ipsa te puniat necesse est. Nisi forte arbitrandum est quod iniquitas ei noceat aliquid in quem procedit, ei autem nihil a quo procedit. Immo vero saepe nihil nocet ei qui patitur iniuriam, ei autem qui facit necesse est ut noceat. Quid enim nocuit martyribus iniquitas persequentium? Ipsis autem persecutoribus plurimum. Quia etsi aliqui eorum correcti sunt, eo tamen tempore quo persequebantur excaecabat illos malitia eorum. Sic et temerarium iudicium plerumque nihil nocet ei de quo temere iudicatur, ei autem qui temere iudicat ipsa temeritas necesse est ut noceat. Ista regula etiam illud dictum arbitror: Omnis qui percusserit gladio, gladio morietur ¹⁸¹. Quam multi enim gladio percutiunt nec tamen gladio moriuntur, sicut nec ipse Petrus! Sed ne istum venia peccatorum talem poenam evasisse quis putet, quamquam nihil absurdius quam ut maiorem putet gladii poenam esse potuisse, quae Petro non accidit, quam crucis quae accidit, quid tamen de latronibus dicturus est qui cum Domino crucifixi sunt, quia et ille qui meruit veniam, posteaquam crucifixus est meruit, et alter omnino non meruit ¹⁸²? An forte omnes quos occiderant crucifixerant; et propterea hoc etiam ipsi pati meruerunt? Ridiculum est hoc putare. Quid ergo aliud dictum est: Omnis enim qui gladio percusserit gladio morietur, nisi quia ipso peccato anima moritur, quodcumque commiserit?

Quantum inter iram distat et odium.

19. 63. Et quoniam de temerario et iniquo iudicio nos hoc loco Dominus monet - vult enim ut simplici corde et in unum Deum intento faciamus quaecumque facimus; et multa incertum est quo corde fiant, de quibus iudicare temerarium est, maxime autem hi temere iudicant de incertis et facile reprehendunt qui magis amant vituperare et damnare quam emendare atque corrigere, quod vitium vel superbiae est, vel invidentiae -, consequenter subicit et dicit: Quid autem vides festucam in oculo fratris tui, trabem autem in oculo tuo non vides? ¹⁸³, ut si forte verbi gratia ira ille peccavit, tu odio reprehendas. Quantum autem inter festucam et trabem, quasi tantum inter iram distat atque odium. Odium est enim ira inveterata, quasi quae vetustate ipsa tantum robur acceperit, ut merito appelletur trabes. Fieri autem potest ut, si irascaris homini, velis eum corrigi; si autem oderis hominem, non potes eum velle corrigere.

Corrigere vitia officium est virorum bonorum et benivolorum.

19. 64. Quomodo enim dicis fratri tuo: Sine eiciam festucam de oculo tuo, et ecce trabes est in oculo tuo? Hypocrita, eice primum trabem de oculo tuo, et tunc videbis eicere festucam de oculo fratris tui ¹⁸⁴, id est: Primum abs te expelle odium, et deinde poteris iam eum quem diligis emendare. Et bene ait: Hypocrita. Accusare enim vitia officium est virorum bonorum et benivolorum quod cum mali faciunt, alienas partes agunt sicut hypocritae qui tegunt sub persona quod sunt, et ostentant in persona quod non sunt. Hypocritarum ergo nomine simulatores acceperis. Et est vere multum cavendum et molestum simulatorum genus, qui cum omnium vitiorum accusationes odio et livore suscipiant, etiam consultores videri se volunt. Et ideo pie cauteque vigilandum est, ut cum aliquem reprehendere vel obiurgare necessitas coegerit, primo cogitemus, utrum tale sit vitium quod numquam habuimus vel quo iam caruimus. Et si numquam habuimus, cogitemus et nos homines esse et habere potuisse; si vero habuimus et non habemus, tangat memoriam communis infirmitas, ut illam reprehensionem aut obiurgationem non odium sed misericordia praecedat, ut sive ad correctionem eius propter quem id facimus, sive ad perversionem valuerit - nam incertus est exitus - nos tamen de simplicitate oculi nostri securi simus. Si autem cogitantes nosmetipsos invenerimus in eo esse vitio in quo est ille quem reprehendere parabamus, non reprehendamus neque obiurgemus, sed tamen congemiscamus; et non illum ad obtemperandum nobis sed ad pariter conandum invitemus!

Paulus non simulatione sed caritate faciebat.

19. 65. Nam et illud quod dicit Apostolus: Factus sum Iudaeis quasi Iudaeus, ut Iudaeos lucrifacerem; his qui sub lege sunt quasi sub lege, cum non sim ipse sub lege, ut eos qui sub lege erant lucrifacerem; his qui sine lege sunt, quasi sine lege, cum sine lege Dei non sim, sed sim in lege Christi, ut lucrifacerem eos qui sine lege sunt. Factus sum infirmis infirmus, ut infirmos lucrifacerem. Omnibus omnia factus sum, ut omnes lucrifacerem ¹⁸⁵, non utique simulatione faciebat, quemadmodum quidam intellegi volunt, ut eorum detestanda simulatio tanti exempli auctoritate muniatur; sed hoc faciebat caritate, qua eius infirmitatem cui volebat subvenire tamquam suam cogitabat. Hoc enim et praestruit dicendo: Cum enim liber sim ex omnibus, omnium me servum feci, ut plures lucrifacerem ¹⁸⁶. Quod ut intellegas non simulatione sed caritate fieri, qua infirmis hominibus tamquam nos simus compatimur, ita monet alio loco dicens: Vos in libertatem vocati estis, fratres, tantum ne libertatem in occasionem carnis detis, sed per caritatem servite invicem ¹⁸⁷. Quod fieri non potest, nisi alterius infirmitatem quisque habeat quasi suam, ut eam aequanimiter ferat, donec ab ea liberetur ille cuius curat salutem.

Raro obiurgationes adhibendae sunt, ut non nobis sed Deo serviamus.

19. 66. Raro ergo et magna necessitate obiurgationes adhibendae sunt, ita tamen ut etiam in his ipsis non nobis sed Deo ut serviatur instemus. Ipse est enim finis, ut nihil duplici corde faciamus, auferentes trabem de oculo nostro invidentiae, vel malitiae vel simulationis, ut videamus eicere festucam de oculo fratris. Videbimus enim eam oculis columbae ¹⁸⁸, quales in sponsa Christi praedicantur, quam sibi elegit Deus gloriosam Ecclesiam non habentem maculam, neque rugam, id est mundam et simplicem ¹⁸⁹.

Aperiendo ea quae hi quibus aperiuntur sustinere non possunt, semper nocet.

20. 67. Sed quoniam potest nonnullos Dei praeceptis obtemperare cupientes nomen simplicitatis decipere, ut sic putent vitiosum esse aliquando verum occultare, quomodo vitiosum est aliquando falsum dicere, atque hoc modo aperiendo ea quae hi quibus aperiuntur sustinere non possunt, amplius noceant, quam si ea penitus semperque occultarent, rectissime subiungit: Nolite dare sanctum canibus, neque miseritis margaritas vestras ante porcos, ne forte conculcent eas pedibus suis et conversi disrumpant vos ¹⁹⁰. Quia et Dominus, quamvis nihil mentitus sit, vera tamen aliqua occultare se ostendit dicens: Adhuc multa habeo vobis dicere, sed adhuc non potestis illa portare ¹⁹¹. Et apostolus Paulus: Non potui, inquit, vobis loqui quasi spiritalibus sed quasi carnalibus. Tamquam parvulis in Christo lac vobis potum dedi non escam; neque enim poteratis, sed neque nunc potestis; adhuc enim estis carnales ¹⁹².

Diligenter quaerendum est quid sit sanctum, quid margaritae, quid canes, quid porci.

20. 68. In hoc autem praecepto quo prohibemur dare sanctum canibus, et mittere ante porcos margaritas nostras, diligenter quaerendum est quid sit sanctum, quid margaritae, quid canes, quid porci. Sanctum est quod violare atque corrumpere nefas est. Cuius utique sceleris conatus et voluntas tenetur rea, quamvis illud sanctum natura inviolabile atque incorruptibile maneat. Margaritae autem quaecumque spiritalia magna aestimanda sunt; et quia in abdito latent, tamquam de profundo eruuntur, et allegoriarum integumentis quasi apertis conchis inveniuntur. Intellegi licet itaque: una eademque res et sanctum et margarita dici potest, sed sanctum ex eo quod non debet corrumpi, margarita ex eo quod non debet contemni. Conatur autem quisque corrumpere quod non vult esse integrum; contemnit vero quod vile ducit et quasi infra se esse existimat, et ideo calcari dicitur quidquid contemnitur. Quapropter canes, quoniam insiliunt ad dilacerandum; quod autem dilacerant integrum esse non sinunt. Nolite, inquit, dare sanctum canibus ¹⁹³, quia etsi dilacerari et corrumpi non potest et manet integrum atque inviolabile, illi tamen quid velint cogitandum est qui acriter atque inimicissime resistunt, et quantum in ipsis est, si fieri possit, conantur perimere veritatem. Porci vero, quamvis non ita ut canes morsu appetant, passim tamen calcando inquinant. Ne ergo miseritis, inquit, margaritas vestras ante porcos, ne forte conculcent eas pedibus suis et conversi disrumpant vos ¹⁹⁴. Canes ergo pro oppugnatoribus veritatis, porcos pro contemptoribus positos non incongruenter existimo.

Cavendum est ne quid aperiatur ei qui non capit; quia id quod apertum est aut infestare aut negligere potest.

20. 69. Quod autem ait: Conversi disrumpant vos, non ait: ipsas margaritas disrumpant. Illas enim conculcando etiam cum convertuntur, ut adhuc aliquid audiant, disrumpunt tamen eum a quo iam missas margaritas conculcaverunt. Non enim facile inveneris, quid ei gratum esse possit qui margaritas calcaverit, id est cum magno labore divina inventa contempserit. Qui autem tales docet quomodo non disrumpatur indignando et stomachando, non video. Utrumque autem animal immundum est, et canis et porcus. Cavendum est ergo, ne quid aperiatur ei qui non capit; melius enim quaerit quod clausum est, quam id quod apertum est aut infestat aut neglegit. Neque vero alia causa repperitur, cur ea quae manifesta et magna sunt, non accipiantur praeter odium aut contemptum, quorum propter unum canes propter alterum porci nominati sunt. Quae tamen omnis immunditia rerum temporalium dilectione concipitur, id est dilectione huius saeculi, cui iubemur renuntiare, ut mundi esse possimus. Qui ergo simplex et mundum cor habere appetit, non debet sibi reus videri, si aliquid occultat quod ille cui occultat capere non potest. Nec ex eo arbitrandum est licere mentiri; non enim est consequens ut, cum verum occultatur, falsum dicatur. Agendum ergo primum est, ut impedimenta detrahantur quibus efficitur ut non capiat; quia utique si propter sordes non capit, mundandus est vel verbo vel opere, quantum fieri a nobis potest.

De rebus utilibus aliquando ad id respondendum est quod interrogamur, sicut Dominus fecit.

20. 70. Quod autem Dominus noster quaedam dixisse invenitur quae multi qui aderant vel resistendo vel contemnendo non acceperunt, non putandus est sanctum dedisse canibus aut margaritas misisse ante porcos; non enim eis dedit qui capere non poterant, sed eis qui poterant et simul aderant quos propter aliorum immunditiam neglegi non oportebat. Et cum eum tentatores interrogabant respondebatque illis ita ut quid contradicerent non haberent, quamvis venenis suis contabescerent potius quam illius cibo saturarentur, alii tamen qui poterant capere ex illorum occasione multa utiliter audiebant. Hoc dixi, ne quis forte, cum interroganti respondere non potuerit, hac sententia sibi excusatus videatur si dicat nolle se sanctum canibus dare vel ante porcos mittere margaritas. Qui enim novit quid respondeat, debet respondere vel propter alios quibus desperatio suboritur, si propositam quaestionem solvi non posse crediderint, et hoc de rebus utilibus et ad instructionem salutis pertinentibus. Multa sunt enim quae inquiri ab otiosis possunt, supervacua et inania et plerumque noxia, de quibus tamen nonnihil dicendum est: sed hoc ipsum aperiendum et explicandum, cur inquiri talia non oporteat. De rebus vero utilibus aliquando ad id respondendum est quod interrogamur, sicut Dominus fecit, cum eum Sadducaei de muliere interrogassent quae septem viros habuit, cuius eorum in resurrectione futura esset. Respondit enim quod in resurrectione neque nubent neque uxores ducent, sed erunt sicut angeli in caelis ¹⁹⁵. Aliquando autem ille qui interrogat, interrogandus est aliud, quod tamen si dixerit, ipse sibi ad id quod interrogavit respondeat; si autem dicere noluerit, non videatur his qui adsunt iniustum, si et ipse quod interrogavit non audiat. Nam et illi qui interrogaverunt tentantes, utrum reddendum esset tributum, interrogati sunt aliud, id est cuius haberet nummus imaginem qui ab ipsis prolatus est; et quia dixerunt quod interrogati erant, id est Caesaris imaginem habere nummum, ipsi sibi quodammodo responderunt id quod Dominum interrogaverant. Itaque ille ex eorum responsione ita conclusit: Reddite ergo Caesari quod Caesaris est, et Deo quod Dei est ¹⁹⁶. Cum autem principes sacerdotum et seniores populi interrogassent, in qua potestate illa faceret, interrogavit eos de baptismate Iohannis; et cum nollent dicere quod contra se videbant dici, de Iohanne autem nihil mali dicere auderent propter circumstantes: Nec ego, inquit, vobis dicam, in qua potestate haec facio ¹⁹⁷, quod iustissimum apparuit circumstantibus. Hoc enim se dixerunt nescire quod non nesciebant, sed dicere nolebant. Et re vera iustum erat, ut qui sibi volebant responderi quod interrogaverant, prius ipsi facerent quod erga se fieri postulabant; quod si fecissent, ipsi sibi utique respondissent. Ipsi enim miserant ad Iohannem quaerentes quis esset, vel potius ipsi missi erant sacerdotes et levitae putantes quod ipse esset Christus, cum ille se negavit esse et de Domino testimonium perhibuit ¹⁹⁸. De quo testimonio si confiteri vellent, ipsi se docerent, in qua potestate illa faceret Christus, quod quasi nescientes interrogaverant, ut calumniandi aditum repperirent.

Petitio pertinet ad impetrandam sanitatem animi, inquisitio ad inveniendam veritatem.

21. 71. Cum igitur praeceptum esset, ne sanctum detur canibus et margaritae ante porcos mittantur, potuit auditor occurrere ac dicere, conscius ignorantiae atque infirmitatis suae et audiens praecipi sibi ne daret quod se ipsum nondum accepisse sentiebat: potuit ergo occurrere ac dicere: Quod sanctum me dare canibus et quas margaritas me mittere ante porcos vetas, cum adhuc ea me habere non videam? Opportunissime subiecit dicens: Petite, et dabitur vobis; quaerite, et invenietis; pulsate, et aperietur vobis. Omnis enim qui petit accipit, et qui quaerit invenit, et pulsanti aperietur ¹⁹⁹. Petitio pertinet ad impetrandam sanitatem firmitatemque animi, ut ea quae praecipiuntur implere possimus, inquisitio autem ad inveniendam veritatem. Cum enim beata vita actione et cognitione compleatur, actio facultatem virium, contemplatio manifestationem rerum desiderat. Horum ergo primum petendum, secundum quaerendum est, ut illud detur, hoc inveniatur. Sed cognitio in hac vita viae prius quam ipsius possessionis est. Sed cum quisque veram viam invenerit, perveniet ad ipsam possessionem, quae tamen pulsanti aperietur.

Petitio, inquisitio, pulsatio, manifestatae sub exemplo.

21. 72. Ut ergo tria ista, id est petitio, inquisitio, pulsatio, manifesta fiant, sub aliquo exemplo ponamus aliquem infirmis pedibus ambulare non posse. Prius ergo sanandus et firmandus est ad ambulandum, et ad hoc pertinet quod dixit: Petite. Quid autem prodest quod ambulare iam vel etiam currere potest, si per devia itinera erraverit? Secundum ergo est ut inveniat viam quae ducit eo quo vult pervenire. Quam cum tenuerit et peregerit, eum ipsum locum ubi habitare vult si clausum invenerit, neque ambulare potuisse neque ambulasse ac pervenisse profuerit, nisi aperiatur; ad hoc pertinet quod dictum est: Pulsate.

Si homines mali dant bona, quantum sperandum est daturum Deum nobis bona petentibus nec nos posse decipi.

21. 73. Magnam autem spem dedit ille qui promittendo non decipit; ait enim: Omnis qui petit accipit, et qui quaerit invenit, et pulsanti aperietur ²⁰⁰. Ergo perseverantia opus est, ut accipiamus quod petimus, et inveniamus quod quaerimus, et quod pulsamus aperiatur. Quemadmodum autem egit de volatilibus caeli et de liliis agri ²⁰¹, ne victum nobis vestitumque desperaremus affuturum, ut spes a minoribus ad maiora consurgeret, ita et hoc loco: Aut quis erit, inquit, ex vobis homo, quem si petierit filius eius panem, numquid lapidem porriget ei? Aut si piscem petierit, numquid serpentem porriget ei? Si ergo vos, cum sitis mali, nostis bona data dare filiis vestris, quanto magis Pater vester qui in caelis est dabit bona petentibus se!²⁰² Quomodo mali dant bona? Sed malos appellavit dilectores adhuc saeculi huius et peccatores. Bona vero quae dant secundum eorum sensum bona dicenda sunt, quia haec pro bonis habent. Quamquam et in rerum natura ista bona sint, sed temporalia et ad istam vitam infirmam pertinentia. Et quisquis ea malus dat non de suo dat; Domini est enim terra et plenitudo eius ²⁰³; qui fecit caelum et terram et mare et omnia quae in eis sunt ²⁰⁴. Quantum ergo sperandum est daturum Deum nobis bona petentibus nec nos posse decipi, ut accipiamus aliud pro alio cum ab ipso petimus, quando nos etiam, cum sumus mali, novimus id dare quod petimur! Non enim decipimus filios nostros; et qualiacumque bona damus, non de nostro sed de ipsius damus.

Omnia quaecumque vultis ut faciant vobis homines, ita et vos facite illis.

22. 74. Firmitas autem et valentia quaedam ambulandi per sapientiae viam in bonis moribus constituta est, qui perducuntur usque ad mundationem simplicitatemque cordis, de qua iam diu loquens ita concludit: Omnia ergo quaecumque vultis ut faciant vobis homines bona, ita et vos facite illis; haec est enim Lex et Prophetae ²⁰⁵. In exemplaribus graecis sic invenimus: Omnia ergo quaecumque vultis ut faciant vobis homines, ita et vos facite illis. Sed ad manifestationem sententiae puto a latinis additum bona. Occurrebat enim quod, si quisquam flagitiose aliquid erga se fieri velit et ad hoc referat istam sententiam, veluti se velit aliquis provocari ut immoderate bibat et se ingurgitet poculis et hoc prior illi faciat a quo sibi fieri cupit, ridiculum est hunc putare istam implevisse sententiam. Cum hoc ergo moveret ut arbitror, additum est ad manifestationem rei unum verbum, ut posteaquam dictum est: Omnia ergo quaecumque vultis ut faciant vobis homines, adderetur bona. Quod si deest exemplaribus graecis, etiam illa emendanda sunt. Sed quis hoc audeat? Intellegendum est ergo plenam esse sententiam et omnino perfectam, etiamsi hoc verbum non addatur. Id enim quod dictum est: Quaecumque vultis, non usitate ac passim sed proprie dictum accipi oportet. Voluntas namque non est nisi in bonis; nam in malis flagitiosisque factis cupiditas proprie dicitur non voluntas. Non quia sic semper loquuntur Scripturae, sed ubi oportet ita omnino proprium verbum tenent, ut non aliud sinant intellegi.

Hac una sententia utrumque illud praeceptum complexus est.

22. 75. Videtur autem hoc praeceptum ad dilectionem proximi pertinere non etiam ad Dei, cum alio loco duo praecepta esse dicat in quibus tota Lex pendet et omnes Prophetae ²⁰⁶. Nam si dixisset: Omnia quaecumque vultis fieri vobis, haec et vos facite, hac una sententia utrumque illud praeceptum complexus esset; cito enim diceretur diligi se velle unumquemque et a Deo et ab hominibus. Itaque cum ei hoc praeciperetur, ut quod sibi fieri vellet hoc faceret, id utique praeciperetur, ut diligeret et Deum et homines. Cum vero expressius de hominibus dictum est: Omnia ergo quaecumque vultis ut faciant vobis homines, ita et vos facite illis ²⁰⁷, nihil aliud dictum videtur quam: Diliges proximum tuum tamquam te ipsum. Sed non est neglegenter attendendum quod hic subiecit: Haec est enim Lex et Prophetae ²⁰⁸. In illis autem duobus praeceptis non tantum ait: Lex pendet et Prophetae, sed addidit: tota Lex et omnes Prophetae, pro eo quod est omnis prophetia. Quod cum hic non addidit, servavit locum alteri praecepto quod ad dilectionem Dei pertinet. Hic autem, quoniam praecepta simplicis cordis exsequitur, et erga eos metuendum est, ne habeat quisque duplex cor, quibus occultari cor potest, id est erga homines, id ipsum praecipiendum fuit. Nemo enim fere est qui velit quemquam duplici corde secum agere. Id autem fieri non potest, id est ut simplici corde aliquid homo homini tribuat, nisi ita tribuat, ut nullum ab eo temporale commodum expectet, et ea intentione faciat de qua superius satis tractavimus, cum de oculo simplici loqueremur.

Mundatus oculus simplexque redditus, aptus erit ad videndum Deum.

22. 76. Mundatus ergo oculus simplexque redditus aptus et idoneus erit ad intuendam et contemplandam interiorem lucem suam. Iste enim oculus cordis est. Hunc autem talem oculum habet ille qui finem bonorum operum suorum ut vere bona opera sint, non in eo constituit, ut hominibus placeat, sed etiam, si provenerit ut eis placeat, ad eorum salutem potius hoc refert et ad gloriam Dei, non ad inanem iactantiam suam; neque propterea boni aliquid ad salutem proximi operatur, ut ex eo comparet ea quae huic vitae transigendae sunt necessaria; neque temere animum hominis voluntatemque condemnat in eo facto in quo non apparet quo animo et voluntate sit factum; et quidquid officiorum exhibet homini, hac intentione exhibet qua sibi exhiberi vult, id est ut non ab eo commodi aliquid temporalis expectet. Ita erit cor simplex et mundum, in quo quaeritur Deus. Beati ergo mundicordes, quia ipsi Deum videbunt ²⁰⁹.

Beatus qui audit praecepta Domini et facit (23, 77 - 27, 87)

Arta via quae ducit ad vitam, et angusta porta qua intratur in eam.

23. 77. Sed hoc quia paucorum est, iam incipit de investiganda et possidenda sapientia loqui, quod est lignum vitae ²¹⁰. Cuius utique investigandae ac possidendae, id est contemplandae, talis oculus per omnia superiora perductus est, quo videri iam possit arta via et angusta porta. Quod ergo deinceps dicit: Introite per angustam portam; quam lata porta et spatiosa via quae ducit ad perditionem, et multi sunt qui introeunt per eam. Quam angusta est porta et arta via quae ducit ad vitam, et pauci sunt qui eam inveniunt ²¹¹, non ideo dicit quia iugum Domini asperum est aut sarcina gravis, sed quia labores finire pauci volunt minus credentes clamanti: Venite ad me omnes qui laboratis, et ego vos reficiam. Tollite iugum meum et discite a me, quoniam mitis sum et humilis corde; iugum enim meum lene est, et sarcina mea levis est ²¹² - hinc autem iste sermo sumpsit exordium de humilibus et mitibus corde ²¹³ -, quod iugum lene et levem sarcinam multi respuunt, pauci subeunt; eoque fit arta via quae ducit ad vitam, et angusta porta qua intratur in eam.

Arbor dignoscitur ex fructibus.

24. 78. Hic ergo illi qui promittunt sapientiam cognitionemque veritatis, quam non habent, praecipue cavendi sunt, sicut sunt haeretici, qui se plerumque paucitate commendant. Et ideo, cum dixisset paucos esse qui inveniunt angustam portam et artam viam, ne se illi supponant nomine paucitatis, statim subiecit: Cavete a pseudoprophetis, qui veniunt ad vos in vestitu ovium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces ²¹⁴. Sed isti non fallunt oculum simplicem, qui arborem dignoscere ex fructibus novit; ait enim: Ex fructibus eorum cognoscetis eos. Deinde similitudines adiungit: numquid colligunt de spinis uvas aut de tribulis ficus? Sic omnis arbor bona bonos fructus facit, mala autem arbor malos fructus facit. Non potest arbor bona fructus malos facere, neque arbor mala fructus bonos facere. Omnis arbor quae non facit fructum bonum, excidetur et in ignem mittetur. Igitur ex fructibus eorum cognoscetis eos ²¹⁵.

Non potest arbor bona fructus malos facere, neque arbor mala fructus bonos facere.

24. 79. Quo loco illorum error maxime cavendus est qui de his ipsis duabus arboribus duas naturas opinantur esse, quarum una sit Dei, altera vero nec Dei nec ex Deo. De quo errore in aliis libris et iam disputatum est uberius et, si adhuc parum est, disputabitur; nunc autem non eos adiuvare istas duas arbores docendum est. Primo quia de hominibus eum dicere tam clarum est, ut quisquis praecedentia et consequentia legerit, miretur eorum caecitatem. Deinde attendunt quod dictum est: Non potest arbor bona fructus malos facere, neque arbor mala fructus bonos facere ²¹⁶, et ideo putant neque animam malam fieri posse ut in melius commutetur neque bonam in deterius, quasi dictum sit: Non potest arbor bona mala fieri neque arbor mala bona fieri. Sed dictum est: Non potest arbor bona malos fructus facere, neque arbor mala bonos fructus facere. Arbor est quippe ipsa anima, id est ipse homo, fructus vero opera hominis. Non ergo potest malus homo bona operari neque bonus mala. Malus ergo, si vult bona operari, bonus primo fiat. Sic alio loco evidentius dicit ipse Dominus: Aut facite arborem bonam, aut facite arborem malam ²¹⁷. Quod si duas naturas istorum his duabus arboribus figuraret, non diceret: Facite. Quis enim hominum potest facere naturam? Deinde etiam ibi, cum ipsarum duarum arborum mentionem fecisset, subiecit: Hypocritae, quomodo potestis bona loqui, cum sitis mali? ²¹⁸ Quam diu ergo quisque malus est, non potest facere fructus bonos; si enim bonos fructus fecerit, iam malus non erit. Sic verissime dici potuit: Non potest esse nix calida; cum enim calida esse coeperit, non iam eam nivem sed aquam vocamus. Potest ergo fieri ut quae nix fuit non sit, non autem potest fieri ut nix calida sit. Sic potest fieri ut qui malus fuit non sit malus, non tamen fieri potest ut malus bene faciat. Qui etiamsi aliquando utilis est, non hoc ipse facit, sed fit de illo divina procurante providentia, sicut de pharisaeis dictum est: Quae dicunt facite; quae autem faciunt, facere nolite ²¹⁹. Hoc ipsum quod bona dicebant, et ea quae dicebant, utiliter audiebantur et fiebant, non erat illorum: Cathedram enim, inquit, Moysi sedent ²²⁰. Per divinam ergo providentiam legem Dei praedicantes, possunt esse audientibus utiles, cum sibi non essent. De talibus alio loco per prophetam dictum est: Seminatis triticum et spinas metitis ²²¹, quia bona praecipiunt et mala faciunt. Non ergo qui eos audiebant et faciebant quae ab eis dicebantur, de spinis legebant uvas, sed per spinas de vite legebant uvas; tamquam si manum aliquis per sepem mittat, aut certe de vite quae sepi fuerit involuta, uvam legat, non spinarum est fructus ille sed vitis.

Cavete iustitiam vestram facere coram hominibus, ut videamini ab eis.

24. 80. Rectissime sane quaeritur, quos fructus nos attendere voluerit, quibus cognoscere arborem possimus. Multi enim quaedam in fructibus deputant, quae ad vestitum ovium pertinent, et hoc modo a lupis decipiuntur: sicuti sunt vel ieiunia vel orationes vel eleemosynae; quae omnia nisi fieri etiam ab hypocritis possent, non superius diceret: Cavete iustitiam vestram facere coram hominibus, ut videamini ab eis ²²². Qua sententia proposita ipsa tria exsequitur: eleemosynam, orationem, ieiunium. Multi enim multa pauperibus non misericordia sed ambitione largiuntur; et multi orant vel potius videntur orare, non intuentes Deum sed hominibus placere cupientes; et multi ieiunant et mirabilem abstinentiam praetendunt eis quibus ista difficilia videntur et honore digna existimantur. Et huiusmodi dolis eos capiunt, dum aliud ostentant ad decipiendum, aliud exerunt ad depraedandum vel interficiendum eos qui sub isto vestitu ovino lupos videre non possunt. Hi ergo non sunt fructus de quibus cognosci arborem monet. Ista enim cum bono animo in veritate fiunt, propriae sunt ovium vestes; cum autem malo in errore, non aliud quam lupos contegunt. Sed non ideo debent oves odisse vestimentum suum, quod plerumque illo se occultant lupi.

Qui sunt fructus quibus inventis cognoscamus arborem malam vel bonam.

24. 81. Qui sunt ergo fructus quibus inventis cognoscamus arborem malam, dicit Apostolus: Manifesta autem sunt opera carnis, quae sunt fornicationes, immunditiae, luxuriae, idolorum servitus, veneficia, inimicitiae, contentiones, aemulationes, animositates, dissensiones, hereses, invidiae, ebrietates, comessationes et his similia; quae praedico vobis, sicut praedixi, quoniam qui talia agunt regnum Dei non possidebunt. Et qui sunt fructus per quos cognoscamus arborem bonam, idem ipse consequenter dicit: Fructus autem spiritus est caritas, gaudium, pax, longanimitas, benignitas, bonitas, fides, mansuetudo, continentia ²²³. Sane sciendum est hic gaudium proprie positum; mali enim homines non gaudere sed gestire proprie dicuntur; sicut superius diximus voluntatem proprie positam quam non habent mali, ubi dictum est: Omnia quaecumque vultis ut faciant vobis homines, haec et vos facite illis ²²⁴. Ex ista proprietate verbi, qua gaudium non dicitur nisi in bonis, etiam propheta loquitur: Non est gaudere impiis, dicit Dominus ²²⁵. Ita quod posita est fides, non quaecumque utique sed vera fides, et cetera quae hic posita sunt, habent quasdam imagines suas in malis hominibus et deceptoribus, ut omnino fallant, nisi quisque iam mundum oculum et simplicem habuerit, quo ista cognoscat. Optimo itaque ordine primo actum est de oculo mundando, et deinde dicta sunt quae caverentur.

Illi sunt fructus: facere voluntatem Patris qui est in caelis.

25. 82. Sed quoniam, quamvis quisque oculo mundo sit, id est sincero et simplici corde vivat, non potest tamen cor alterius intueri, quaecumque in factis vel dictis apparere non potuerint, tentationibus aperiuntur. Tentatio autem duplex est: aut in spe adipiscendi aliquod commodum temporale aut in terrore amittendi. Et maxime cavendum est, ne tendentes ad sapientiam, quae in solo Christo inveniri potest - in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi ²²⁶ -, cavendum ergo est, ne ipso Christi nomine ab haereticis vel quibuslibet male intellegentibus et saeculi huius amatoribus decipiamur. Nam ideo sequitur et monet : Non omnis qui dicit mihi: Domine, Domine, intrabit in regnum caelorum; sed is qui facit voluntatem Patris mei qui in caelis est, ipse intrabit in regnum caelorum ²²⁷, ne putemus ad illos fructus iam pertinere, si quis Domino nostro dicat: Domine Domine, et ex eo nobis arbor bona videatur. Sed illi sunt fructus: facere voluntatem Patris qui est in caelis, cuius faciendae se ipsum exemplum praebere dignatus est.

Nemo dicit: Dominus Iesus,nisi in Spiritu Sancto.

25. 83. Sed merito potest movere, quomodo huic sententiae conveniat illud Apostoli ubi ait: Nemo in Spiritu Dei loquens dicit: anathema Iesu; et nemo potest dicere: Dominus Iesus, nisi in Spiritu Sancto ²²⁸, quia neque aliquos habentes Spiritum Sanctum possumus dicere non introituros in regnum caelorum, si perseveraverint usque in finem, neque illos qui dicunt: Domine, Domine, et tamen non intrant in regnum caelorum possumus dicere habere Spiritum Sanctum. Quomodo ergo: Nemo dicit: Dominus Iesus, nisi in Spiritu Sancto, nisi quia proprie Apostolus posuit verbum quod est dicit, ut significet voluntatem atque intellectum dicentis? Dominus vero generaliter posuit verbum quo ait: Non omnis qui dicit mihi: Domine, Domine, intrabit in regnum caelorum ²²⁹. Videtur enim dicere etiam ille qui nec vult nec intellegit quod dicit; sed ille proprie dicit qui voluntatem ac mentem suam sono vocis enuntiat. Sicut paulo ante quod dictum est gaudium, in fructibus Spiritus proprie dictum est, non eo modo quo alibi dicit idem Apostolus: Non gaudet super iniquitatem ²³⁰, quasi quisquam possit super iniquitatem gaudere, quia illa elatio est animi turbide gestientis non gaudium; nam hoc soli boni habent. Ergo dicere videntur etiam illi qui non hoc, quod sonant, et intellectu cernunt et voluntate agunt, sed voce tantum sonant; secundum quem modum Dominus ait: Non omnis qui mihi dicit: Domine, Domine, intrabit in regnum caelorum. Vere autem ac proprie illi dicunt a quorum voluntate atque mente non abhorret prolatio sermonis sui; secundum quam significationem dicit Apostolus: Nemo potest dicere: Dominus Iesus, nisi in Spiritu Sancto.

Non arbitramur ibi esse invisibilem sapientiam, ubi visibile miraculum videmus.

25. 84. Atque illud ad rem maxime pertinet, ne decipiamur tendentes ad contemplationem veritatis non solum nomine Christi per eos qui nomen habent et facta non habent, sed etiam quibusdam factis atque miraculis. Qualia propter infideles cum fecerit Dominus, monuit tamen ne talibus decipiamur arbitrantes ibi esse invisibilem sapientiam, ubi visibile miraculum viderimus. Adiungit ergo et dicit: Multi mihi dicent in illa die: Domine, Domine, nonne in nomine tuo prophetavimus, et in nomine tuo daemonia eiecimus, et in nomine tuo virtutes multas fecimus? Et tunc dicam illis: numquam vos cognovi; recedite a me qui operamini iniquitatem ²³¹. Non ergo cognoscit nisi eum qui operatur aequitatem. Nam et ipsos discipulos suos prohibuit gaudere de talibus, id est quod daemonia illis subiecta fuerint, sed gaudete, inquit, quod nomina vestra scripta sunt in caelo ²³², credo in illa civitate Ierusalem quae est in caelis, in qua nonnisi iusti sanctique regnabunt. An nescitis, ait Apostolus, quoniam iniqui regnum Dei non possidebunt? ²³³

Possunt et iniqui visibilia miracula facere.

25. 85. Sed fortasse quis dicat non posse iniquos visibilia illa miracula facere, et mentiri potius istos credat qui dicturi sunt: In nomine tuo prophetavimus et daemonia eiecimus et virtutes multas fecimus. Legat ergo, quanta fecerint resistentes famulo Dei Moysi magi Aegyptiorum ²³⁴! Aut si hoc non vult legere, quia non in nomine Christi fecerunt, legat quae ipse Dominus dicit de pseudoprophetis ita loquens: Tunc si quis vobis dixerit: Ecce hic est Christus aut illic, nolite credere. Surgent enim pseudochristi et pseudoprophetae et dabunt signa magna et prodigia, ita ut in errorem inducantur etiam electi. Ecce praedixi vobis ²³⁵.

Mundo et simplici oculo opus est venire ad certissimam pacem et immobilem stabilitatem sapientiae.

25. 86. Quam ergo mundo et simplici oculo opus est, ut inveniatur via sapientiae, cui tantae malorum et perversorum hominum deceptiones erroresque obstrepunt! Quos omnes evadere, hoc est venire ad certissimam pacem et immobilem stabilitatem sapientiae. Vehementer enim metuendum est, ne studio altercandi et contendendi quisque non videat quod a paucis videri potest: ut parvus sit strepitus contradicentium, nisi etiam ipse sibi obstrepat. Quo pertinet etiam illud quod dicit Apostolus: Servum autem Domini litigare non oportet sed mitem esse ad omnes, docibilem, patientem, in modestia corripientem diversa sentientes, ne forte det illis Deus paenitentiam ad cognoscendam veritatem ²³⁶. Beati ergo pacifici, quoniam ipsi filii Dei vocabuntur ²³⁷.

Conclusio huius totius sermonis: ille aedificat in Christo qui quod ab illo audit facit.

25. 87. Conclusio ergo huius totius sermonis quam terribiliter inferatur, valde attendendum est. Omnis ergo, inquit, qui audit verba mea haec et facit ea, similis erit viro prudenti, qui aedificavit domum suam super petram ²³⁸. Non enim quisque firmat quae audit vel percipit nisi faciendo. Et si petra est Christus, sicut multa Scripturarum testimonia praedicant ²³⁹, ille aedificat in Christo qui quod ab illo audit facit. Descendit pluvia, venerunt flumina, flaverunt venti et offenderunt in domum illam et non cecidit; fundata enim fuit super petram ²⁴⁰. Non ergo iste metuit ullas caliginosas superstitiones - quid enim aliud intellegatur pluvia, cum in mali alicuius significatione ponitur? - aut rumores hominum, quos ventis comparatos puto, aut vitae huius fluvium carnalibus concupiscentiis tamquam fluentem super terram. Horum enim trium qui prosperitatibus inducitur, adversitatibus frangitur; quorum nihil metuit qui fundatam habet domum super petram, id est qui non solum audit praecepta Domini sed etiam facit. Et his omnibus periculose subiacet qui audit et non facit; non enim habet stabile fundamentum, sed audiendo et non faciendo ruinam aedificat. Ait enim consequenter: Et omnis qui audit verba mea haec et non facit ea, similis erit viro stulto, qui aedificavit domum suam super arenam. Descendit pluvia, venerunt flumina, flaverunt venti et offenderunt in domum illam et cecidit; et facta est ruina eius magna. Et factum est, cum consummasset Iesus verba haec, admirabantur turbae super doctrinam eius; erat enim docens eos quasi potestatem habens non quasi scribae eorum ²⁴¹. Hoc est quod ante dixi per prophetam in psalmis significatum esse, cum diceret: Fiducialiter agam in eo. Eloquia Domini eloquia casta, argentum igne probatum terrae purgatum septuplum ²⁴². Propter quem numerum admonitus sum etiam praecepta ista ad septem illas referre sententias quas in principio sermonis huius posuit, de beatis cum diceret, et ad illas septem operationes Spiritus Sancti quas Isaias propheta commemorat ²⁴³. Sed sive iste ordo in his considerandus sit, sive aliquis alius, facienda sunt quae audivimus a Domino, si volumus aedificare super petram.