DE PRAESENTIA DEI LIBER
Scripta sub medium a. 417.
A. respondet, etsi tardius (nn. 1-2) ad duas quaestiones Dardani, Galliarum Praefecti: scl. I) de Christo quomodo nunc in caelo sit, qui latroni dixerit cum secum illo die futurum in paradiso (nn. 3-5); duae proponuntur solutiones: num forte quia Christus ubique est, an quia paradisus in caelo situs est (nn. 6-7). Naturarum distinctione in Christo explanata (nn. 8-10), A. agit de Dei immensi ubiquitate (nn. 11-19) ac de Dei templo in nobis inhabitantis (nn. 20-21; cf. n. 35 et 41); II) de parvulis utrum rationis usum habeant Deumque noverint in utero existentes siquidem Ioannes in utero exultavit ad Matris Domini praesentiam (nn. 22-27), ampleque disputatur de Ecclesiae fideliumque sanctificatione, de Spiritus S. in baptizatis inhabitatione (nn. 28-41).
AUGUSTINUS DARDANO
1. 1. Fateor me, frater dilectissime Dardane, illustrior mihi in caritate Christi, quam in huius saeculi dignitate, litteris tuis tardius respondisse quam debui. Cuius rei causas nollem quaereres, ne molestius me feras diutius excusantem, quam pertulisti tardius rescribentem; cum ego te malim offensioni meae facile ignoscere, quam de mea defensione iudicare: quaecumque illae causae fuerint, crede nullum tui apud me esse potuisse contemptum. Imo enim vero citissime rescripsissem, si te contempsissem. Nec modo quia tandem aliquando rescripsi, ideo saltem tandem aliquando dignum aliquid te lectore molitus sum, et quod merito possim tuo nomine praenotare; sed rescribere utcumque iam malui, quam pati et hanc aestatem me huius officii debitore transire. Nec tua me dignitas terruit fecitque cunctantem, cum sit humanitas tua gratior quam illa suspectior. Sed unde te magis amo, hinc difficilius unde sufficiam tantae aviditati religiosi tui amoris invenio.
1. 2. Huc accessit, quod praeter mutuae caritatis flammam, qua fit ut etiam eos, quos numquam vidimus, diligamus, dum eos habere quod diligimus credimus, ubi me utique praevenisti, fecistique ut verear in me decipi opinionem atque exspectationem tuam: praeter hoc ergo mihi tales quaestiones in tua epistola proposuisti, quae si a quolibet propositae forent, otio quoque meo, quod mihi defit, non parvum negotium fierent. Cum vero abs te proponuntur, cui profunda rimanti solutionis earum superficies nequaquam sat est, et proponuntur occupatissimo aliorumque curarum molibus vallato et obstricto; tuae prudentiae est et benevolentiae cogitare quam te placidum habere debeam, vel quod diu non respondi, vel si etiam nunc pro tuae intentionis granditate non respondero.
2. 3. Quaeris igitur: "Mediator Dei et hominum homo Christus Iesus 1 quomodo nunc esse credatur in coelo, cum pendens in ligno, iamque moriturus, latroni credenti dixerit: Hodie mecum eris in paradiso 2". Et hinc fortasse intellegendum dicis paradisum, quasi in aliqua caeli parte compositum, aut, quia ubique Deus sit, hominem quoque illum qui in Deo sit ubique diffusum; ex hoc nimirum intellegi volens etiam in paradiso esse potuisse qui ubique sit.
2. 4. Ubi ego quaero, vel potius agnosco quemadmodum accipias hominem Christum. Non utique sicut quidam haeretici, Verbum Dei et carnem, hoc est sine anima humana; ut Verbum esset carni pro anima: vel Verbum Dei et animam et carnem, sed sine mente humana; ut verbum Dei esset animae pro mente humana. Non utique sic accipis hominem Christum, sed sicut superius locutus es, ubi aisti Christum omnipotentem Deum ea te ratione credulitatis accipere, ut Deum non crederes, nisi perfectum etiam hominem credidisses. Profecto cum dicis hominem perfectum, totam illic naturam humanam vis intellegi: non est autem homo perfectus, si vel anima carni, vel animae ipsi mens humana defuerit.
2. 5. Si ergo secundum hominem quem Verbum Deus suscepit, putamus dictum esse: Hodie mecum eris in paradiso, non ex his verbis in coelo existimandus est esse paradisus: neque enim ipso die in coelo futurus erat homo Christus Iesus; sed in inferno secundum animum, in sepulcro autem secundum carnem. Et de carne quidem quod eo die in sepulcro sit posita, manifestissimum est Evangelium: quod vero illa anima in infernum descenderit, apostolica doctrina praedicat 3; quandoquidem beatus Petrus ad hanc rem testimonium de Psalmis adhibet, ubi praedictum esse demonstrat: Quoniam non derelinques animam meam in inferno, neque dabis sanctum tuum videre corruptionem 4. Illud de anima dictum est, quia non ibi est derelicta, unde tam cito remeavit: illud de corpore, quod in sepulcro corrumpi celeri resurrectione non potuit. Sed in sepulcro paradisum nullus intellegit. Et si quisquam esset ita absurdus, ut hoc sapere conaretur, eo quod illud sepulcrum in horto erat; certe hinc ab ista opinione revocaretur, quod ille cui dictum est: Hodie mecum eris in paradiso 5, non illo die fuit cum Christo in illo sepulcro: nec eius fidei pro magno munere offerretur sepultura carnis, nihil gaudii vel doloris in morte sentientis, cum ille de requie ubi sensus est cogitaret.
2. 6. Restat igitur ut, si secundum hominem dictum est: Hodie mecum eris in paradiso, in inferno intellegatur esse paradisus, ubi erat eo die futurus secundum humanam animam Christus. Utrum autem sinus ille Abrahae, ubi dives impius cum in tormentis esset inferni, requiescentem pauperem vidit 6, vel paradisi censendus vocabulo, vel ad inferos pertinere existimandus sit, non facile dixerim. De illo quippe divite legimus dictum esse: Mortuus est autem et dives, et sepultus est in inferno 7; et, cum apud inferos in tormentis esset 8. In pauperis autem morte vel requie non sunt inferi nominati: sed: Contigit, inquit, mori inopem illum, et auferri ab Angelis in sinum Abrahae 9. Deinde ardenti diviti dicit Abraham: Inter nos et vos chaos magnum firmatum est 10: tamquam inter inferos sedesque beatorum. Non enim facile alicubi Scripturarum inferorum nomen positum invenitur in bono. Unde etiam quaeri solet, si nonnisi poenalia recte intelleguntur inferna, quomodo animam Domini Christi pie credamus fuisse in inferno. Sed bene respondetur ideo descendisse, ut quibus oportuit subveniret: unde beatus Petrus eum dicit solvisse dolores inferni, in quibus impossibile erat teneri eum 11. Porro si utraque regio et dolentium et requiescentium, id est, et ubi dives ille torquebatur, et ubi pauper ille laetabatur, in inferno esse credenda est; quis audeat dicere Dominum Iesum ad poenales inferni partes venisse tantummodo, nec fuisse apud eos quid in Abrahae sinu requiescunt? Ubi si fuit, ipse est intellegendus paradisus quem latronis animae illo die dignatus est polliceri. Quae si ita sunt, generale paradisi nomen est, ubi feliciter vivitur. Neque enim quia paradisus est appellatus ubi Adam fuit ante peccatum, propterea Scriptura prohibita est etiam Ecclesiam vocare paradisum cum fructu pomorum 12.
3. 7. Est autem sensus multo expeditior, et ab his omnibus ambiguitatibus liber, si non secundum id quod homo erat, sed secundum id quod Deus erat Christus dixisse accipiatur: Hodie mecum eris in paradiso. Homo quippe Christus illo die secundum carnem in sepulcro, secundum animam in inferno futurus erat: Deus vero idem ipse Christus ubique semper est. Est enim lux quae lucet etiam in tenebris, quamvis eam tenebrae non comprehendant 13. Est Virtus et Sapientia Dei, de qua scriptum est quod attingat a fine usque ad finem fortiter, et disponat omnia suaviter 14; et attingat ubique propter suam munditiam, et nihil inquinatum in eam incurrat 15. Ubicumque ergo sit paradisus, quisquis beatorum ibi est, cum illo ibi est, qui ubique est.
3. 8. Cum enim sit Christus Deus et homo; Deus utique unde dicit: Ego et Pater unum sumus 16; homo autem unde dicit: Pater maior me est 17; idemque Filius Dei unigenitus a Patre 18, et filius hominis ex semine David secundum carnem 19: utrumque in illo observandum est cum loquitur, vel cum de illo Scriptura loquitur, et quid secundum quid dicatur intuendum. Nam sicut unus homo est anima rationalis et caro, sic et unus Christus est Verbum et homo. Proinde quod ad Verbum attinet, creator est Christus; Omnia enim per ipsum facta sunt 20: quod vero ad hominem, creatus est Christus; Factus est enim ex semine David secundum carnem 21, et in similitudinem hominum factus 22. Item quia in homine duo sunt, anima et caro; secundum animam tristis fuit usque ad mortem 23, secundum carnem passus est mortem 24.
3. 9. Nec tamen cum Filium Dei Christum dicimus, hominem separamus; aut cum eumdem Christum filium hominis dicimus, separamus Deum. Secundum hominem namque in terra erat, non in coelo ubi nunc est, quando dicebat: Nemo ascendit in coelum, nisi qui de coelo descendit, Filius hominis qui est in coelo 25: quamvis secundum id quod Filius Dei erat, esset in coelo; secundum id vero quod filius hominis erat, adhuc esset in terra, nondumque ascendisset in coelum. Similiter cum secundum id quod Filius Dei est, sit Dominus gloriae; secundum id autem quod est filius hominis, crucifixus sit; ait tamen Apostolus: Si enim cognovissent, numquam Dominum gloriae crucifixissent 26. Ac per hoc et filius hominis secundum Deum erat in coelo, et Filius Dei secundum hominem, crucifigebatur in terra. Sicut ergo potuit recte dici Dominus gloriae crucifixus, cum ad solam carnem illa passio pertineret: ita recte dici potuit: Hodie mecum eris in paradiso, cum iuxta humanam humilitatem, per carnem in sepulcro, per animam in inferno illo die futurus esset; iuxta divinam vero immutabilitatem numquam de paradiso, quia ubique est semper, recessisset.
3. 10. Noli itaque dubitare ibi nunc esse hominem Christum Iesum, unde venturus est; memoriterque recole, et fideliter tene christianam confessionem, quoniam resurrexit a mortuis, ascendit in coelum, sedet ad dexteram Patris, nec aliunde quam inde venturus est ad vivos mortuosque iudicandos 27. Et sic venturus est, illa angelica voce testante, quemadmodum ire visus est in coelum 28, id est in eadem carnis forma atque substantia; cui profecto immortalitatem dedit, naturam non abstulit. Secundum hanc formam non est putandus ubique diffusus. Cavendum est enim ne ita divinitatem astruamus hominis, ut veritatem corporis auferamus. Non est autem consequens ut quod in Deo est, ita sit ubique, ut Deus. Nam et de nobis veracissima Scriptura dicit quod in illo vivimus, movemur et sumus 29; nec tamen sicut ille ubique sumus; sed aliter homo ille in Deo, quoniam aliter et Deus ille in homine, proprio quodam et singulari modo. Una enim persona Deus et homo est, et utrumque est unus Christus Iesus; ubique per id quod Deus est, in coelo autem per id quod homo.
4. 11. Quamquam et in eo ipso quod dicitur Deus ubique diffusus, carnali resistendum est cogitationi, et mens a corporis sensibus avocanda, ne quasi spatiosa magnitudine opinemur Deum per cuncta diffundi, sicut humus, aut humor, aut aer, aut lux ista diffunditur (omnis enim huiuscemodi magnitudo minor est in sui parte quam in toto); sed ita potius sicuti est magna sapientia, etiam in homine cuius corpus est parvum. Et si duo sunt sapientes, quorum sit alter corpore grandior, neuter sapientior, non est illa in maiore maior, minor in minore, aut minor in uno quam in duobus; sed tanta in hoc quanta in illo, et tanta in unoquoque quanta in utroque: neque enim si aequaliter sunt omnino sapientes, plus sapiunt ambo quam singuli; quemadmodum si aequaliter sint immortales, non plus vivunt ambo quam singuli.
4. 12. Ipsa denique immortalitas corporis, quae in Christi carne praecessit, nobisque in fine futura promittitur, cum magna sit res, non est profecto mole magna; sed licet corporaliter habeatur, incorporea quaedam excellentia est. Nam cum ipsum immortale corpus minus sit in parte quam in toto, immortalitas eius tam plena est in parte quam in toto; et cum sint aliis alia maiora, non tamen aliis alia immortaliora sunt membra. Sicut nunc quando ex omni parte sani sumus secundum modum praesentis in corpore sanitatis, non quia maior est manus tota quam digitus, ideo manus totius sanitatem maiorem dicimus esse quam digiti; sed in illis inaequalibus aequalis est ipsa, quando ita breviora grandioribus comparantur, ut quod tam magnum esse non potest quam est aliud, possit tamen esse tam sanum. Esset autem maior sanitas in maioribus membris, si essent maiora saniora: cum vero non est ita, sed maiora atque minora tam sana sunt, dispar est profecto in membrorum molibus quantitas, sed par est in disparibus sanitas.
4. 13. Cum ergo sit corpus aliqua substantia, quantitas eius est in magnitudine molis eius; sanitas vero eius non quantitas, sed qualitas eius est. Non ergo potuit obtinere quantitas corporis, quod potuit qualitas. Nam ita distantibus partibus, quae simul esse non possunt, quoniam sua quaeque spatia locorum tenent, minores minora, et maiora maiores, non potuit esse in singulis quibusque partibus tota vel tanta; sed amplior est quantitas in amplioribus partibus, brevior in brevioribus, et in nulla parte tanta quanta per totum: qualitas vero corporis, quae sanitas dicitur, cum sanum corpus est totum, tanta est in maioribus, quanta in minoribus partibus; non enim quae minus magnae sunt, ideo minus sanae sunt, aut quae ampliores ideo saniores. Absit ergo ut quod potest in corpore qualitas creati corporis, non possit in seipsa substantia Creatoris.
4. 14. Est ergo Deus per cuncta diffusus. Ipse quippe ait per prophetam: Coelum et terram ego impleo 30; et quod paulo ante posui de sapientia eius: Attingit a fine usque ad finem fortiter, et disponit omnia suaviter 31; itemque scriptum est: Spiritus Domini replevit orbem terrarum 32; eique dicitur in quodam psalmo: Quo abibo a spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam? Si ascendero in coelum, tu ibi es; si descendero ad infernum, ades 33. Sed sic est Deus per cuncta diffusus, ut non sit qualitas mundi; sed substantia creatrix mundi, sine labore regens, et sine onere continens mundum. Non tamen per spatia locorum, quasi mole diffusa, ita ut in dimidio mundi corpore sit dimidius, et in alio dimidio dimidius, atque ita per totum totus; sed in solo coelo totus, et in sola terra totus, et in coelo et in terra totus, et nullo contentus loco, sed in seipso ubique totus.
4. 15. Ita Pater, ita Filius, ita Spiritus sanctus, ita Trinitas unus Deus. Neque enim mundum inter se in tres partes diviserunt, quas singulas singuli implerent, quasi non haberet ubi esset Filius aut Spiritus sanctus in mundo, si totum occupasset Pater. Non ita se habet vera incorporea immutabilisque divinitas. Non enim corpora sunt, quorum amplior sit in tribus quam in singulis magnitudo; nec loca suis molibus tenent, ut distantibus spatiis simul esse non possint. Si enim anima in corpore constituta, non solum nullas angustias, verum etiam quamdam latitudinem invenit, non corporalium locorum, sed spiritalium gaudiorum cum fit quod ait Apostolus: Nescitis quoniam corpora vestra templum in vobis Spiritus sancti est, quem habetis a Deo 34; nec dici nisi stultissime potest, non habere locum in nostro corpore Spiritum sanctum, quod totum nostra anima impleverit: quanto stultius dicitur ullis angustiis impediri alicubi Trinitatem, ut Pater et Filius et Spiritus sanctus ubique simul esse non possint!
5. 16. Verum illud est multo mirabilius, quod cum Deus ubique sit totus, non tamen in omnibus habitat. Non enim omnibus dici potest quod ait Apostolus, vel quod iam dixi, vel etiam illud: Nescitis quia templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in vobis? 35 Unde et e contrario de quibusdam dicit: Quisquis autem Spiritum Christi non habet, hic non est eius 36. Quis porro audeat opinari, nisi quisquis inseparabilitatem penitus Trinitatis ignorat, quod in aliquo habitare possit Pater aut Filius, in quo non habitet Spiritus sanctus, aut in aliquo Spiritus sanctus in quo non et Pater et Filius? Unde fatendum est ubique esse Deum per divinitatis praesentiam, sed non ubique per habitationis gratiam. Propter hanc enim habitationem, ubi procul dubio gratia dilectionis eius agnoscitur, non dicimus, Pater noster qui es ubique, cum et hoc verum sit, sed: Pater noster qui es in coelis 37; ut templum eius potius in oratione commemoremus, quod et nos ipsi esse debemus, et in quantum sumus, in tantum ad eius societatem et adoptionis familiam pertinemus 38. Si enim populus Dei nondum factus aequalis Angelis eius adhuc in ista peregrinatione dicitur templum eius 39, quanto magis est templum eius in coelis, ubi est populus Angelorum 40, quibus aggregandi et coaequandi sumus, cum, finita peregrinatione, quod promissum est sumpserimus!
5. 17. Cum igitur qui ubique est, non in omnibus habitet; etiam in quibus habitat, non aequaliter habitat. Nam unde est illud quod Elisaeus poposcit, ut dupliciter in eo fieret Spiritus Dei qui erat in Elia 41? et unde in omnibus sanctis sunt alii aliis sanctiores, nisi abundantius habendo habitatorem Deum? Quomodo ergo verum supra diximus, quod Deus ubique sit totus, quando in aliis est amplius, in aliis minus? Sed non est neglegenter intuendum quod diximus, in seipso esse ubique totum. Non ergo in eis quae alia plus eum capiunt, alia minus. Ideo enim ubique esse dicitur, quia nulli parti rerum absens est, ideo totus, quia non parti rerum partem suam praesentem praebet, et alteri parti alteram partem, aequales aequalibus, minori vero minorem, maiorique maiorem; sed non solum universitati creaturae, verum etiam cuilibet parti eius totus pariter adest. Hique ab eo longe esse dicuntur, qui peccando dissimillimi facti sunt; et hi ei propinquare, qui eius similitudinem pie vivendo recipiunt. Sicut recte dicuntur oculi tanto esse ab hac luce longius, quanto fuerint caeciores. Quid enim tam longe est a luce quam caecitas, etiamsi lux praesto sit, atque oculos perfundat exstinctos? Propinquare autem luci merito perhibentur oculi, qui sanitatis accessu aciem recipiendo proficiunt.
6. 18. Porro autem quod parum distincte putavimus posse intellegi cum diceremus Deum esse ubique totum, nisi adderemus, In seipso, video diligentius exponendum. Quomodo enim ubique, si in seipso? Ubique scilicet, quia nusquam est absens. In seipso autem, quia non continetur ab eis quibus est praesens, tamquam sine eis esse non possit. Nam spatia locorum tolle corporibus, nusquam erunt, et quia nusquam erunt, nec erunt. Tolle ipsa corpora qualitatibus corporum, non erit ubi sint, et ideo necesse est ut non sint. Etenim cum per totam suam molem corpus aequaliter sanum est, aut aequaliter candidum, non est in una quam in alia parte eius sanitas maior aut candor, nec maior in toto quam in parte eius; quia non sanius aut candidius totum constat esse quam partem. Si autem inaequaliter sit sanum aut inaequaliter candidum, fieri potest ut in minore parte sit sanitas maior aut candor, cum minora quam maiora saniora vel candidiora sunt membra; usque adeo non mole constat quod in qualitatibus magnum dicitur esse vel parvum. Verumtamen si moles ipsa corporis, quantacumque vel quantulacumque sit, penitus auferatur, qualitates eius non erit ubi sint, quamvis non mole metiendae sint. At vero Deus non, si minus capitur ab illo cui praesens est, ideo ipse minor est. Totus enim in seipso est, nec in quibus est, ita est ut indigeat eis, tamquam non possit esse nisi in eis. Sicut autem nec ab illo abest, in quo non habitat, et totus adest, quamvis eum ille non habeat; ita et illi in quo habitat, totus est praesens, quamvis eum non ex toto capiat.
6. 19. Neque enim ad habitandum dividit se per hominum corda seu corpora, aliam sui partem huic tribuens, illi aliam, sicut lux ista per aditus et per fenestras domorum: sed potius, si quemlibet sonum, cum corporea res sit ac transitoria, surdus non capit, surdaster non totum capit, atque in his qui audiunt cum pariter ei propinquent, tanto magis alius alio capit, quanto est acutioris, tanto autem minus, quanto est obtusioris auditus, cum ille non varie magis minusve insonet, sed in eo loco in quo sunt, omnibus aequaliter praesto sit; quanto excellentius Deus natura incorporea et immutabiliter viva, qui non sicut sonus per moras temporum tendi et dividi potest, nec spatio aerio tamquam loco suo indiget, ubi praesentibus praesto sit, sed aeterna stabilitate in seipso manens, totus adesse rebus omnibus potest, et singulis totus, quamvis in quibus habitat, habeant eum pro suae capacitatis diversitate, alii amplius, alii minus, quos ipse sibi dilectissimum templum gratia suae bonitatis aedificat 42!
6. 20. Et donationum quidem dictae sunt divisiones tamquam per partes et membra unius corporis, ubi et simul omnes unum templum, et singuli singula templa sumus 43; quia non est Deus in omnibus quam in singulis maior: et fit plerumque ut plures eum minus capiant, unus amplius. Sed cum dixisset Apostolus: Divisiones autem donationum sunt; continuo subiecit: Idem autem Spiritus: item cum ipsas donationum divisiones commemorasset; Omnia autem haec, inquit, operatur unus atque idem Spiritus, dividens propria unicuique prout vult 44. Dividens ergo, non ipse divisus, quia ipse unus atque idem. Illae vero divisiones dictae sunt, sicut membrorum in corpore; quia non idem valent aures quod oculi, atque ita membra caetera diversis officiis concorditer distributa: quae tamen cum sani sumus, una, neque diversa, nec alibi maiore, alibi minore, sed cum sint ipsa disparia, communi et parili salute congaudent. Huius corporis caput est Christus 45, huius corporis unitas nostro sacrificio commendatur: quod breviter significavit Apostolus, dicens: Unus panis, unum corpus multi sumus 46. Per caput nostrum reconciliamur Deo, quia in illo est divinitas Unigeniti facta particeps mortalitatis nostrae, ut et nos participes eius immortalitatis essemus.
6. 21. Hoc sacramentum longe est a cordibus sapientium superborum, et ideo non christianorum, ac per hoc nec vere sapientium. Illorum etiam dico sapientium qui cognoverunt Deum; quia cognoscentes Deum, sicut dicit Apostolus, non sicut Deum glorificaverunt, aut gratias egerunt 47. Nosti autem in quo sacrificio dicatur: "Gratias agamus Domino Deo nostro". A cuius sacrificii humilitate longe abest typhus, et cothurnus illorum. Et ideo multum mirabilis res est quemadmodum quorumdam nondum cognoscentium Deum sit inhabitator Deus, et quorumdam cognoscentium non sit. Nec illi enim ad templum Dei pertinent, qui cognoscentes Deum, non sicut Deum glorificaverunt, aut gratias egerunt; et ad templum Dei pertinent parvuli sanctificati Sacramento Christi, regenerati Spiritu Sancto 48, qui certe per aetatem nondum possunt cognoscere Deum: unde quem potuerunt illi nosse nec habere, isti potuerunt habere antequam nosse. Beatissimi autem sunt, quibus hoc est Deum habere quod nosse: ipsa quippe notitia plenissima, verissima, felicissima est.
7. 22. Hinc iam oportet etiam illam quam post epistolae tuae subscriptionem addidisti, pertractare quaestionem: "Si adhuc ignorant parvuli Deum, quomodo Ioannes etiam antequam nasceretur, ad adventum et praesentiam matris Domini, in suae matris utero potuit exsultare 49?". Cum enim commemorasses te legisse librum meum De Baptismo parvulorum, addidisti et aisti: "De praegnantibus quid sentias opto cognoscere, cum credulitatis fidem pro puero mater Ioannis Baptistae responderit".
7. 23. Haec sunt certe verba Elizabeth matris Ioannis: Beata tu inter mulieres, et beatus fructus ventris tui: Et unde hoc mihi, ut veniat mater Domini mei ad me? Ecce enim ut facta est vox salutationis tuae in auribus meis, exsultavit in gaudio infans in utero meo 50. Hoc autem ut diceret, sicut Evangelista praelocutus est, repleta est Spiritu Sancto 51, quo procul dubio revelante cognovit quid illa exsultatio significaret infantis; id est, illius venisse matrem, cuius praecursor ipse et demonstrator esset futurus. Potuit ergo esse ista significatio rei tantae a maioribus cognoscendae, non a parvulo cognitae. Nam neque, cum hoc ante in Evangelio narraretur, dictum est: "Credidit infans in utero eius"; sed, exsultavit: neque ipsa dixit: "Exsultavit in fide infans in utero meo"; sed, exsultavit in gaudio. Videmus autem exsultationem non solum parvulorum, sed etiam pecorum, non utique de aliqua fide, vel religione, vel qualicumque rationali cognitione venientem. Sed haec plane inusitata et nova exstitit, quia in utero, et ad eius adventum quae hominum Salvatorem fuerat paritura. Ideo mira, ideo in magnis signis deputanda: ideo haec exsultatio, et tamquam matri Domini reddita resalutatio, sicut solent miracula fieri, facta est divinitus in infante, non humanitus ab infante.
7. 24. Quamquam etiamsi usque adeo est in illo puero acceleratus usus rationis et voluntatis, ut intra viscera materna iam posset agnoscere, credere, consentire, quod in aliis parvulis aetas exspectatur ut possint; etiam hoc in miraculis habendum est divinae potentiae, non ad humanae trahendum est exempla naturae. Nam quando deus voluit, etiam iumentum mutum rationabiliter est locutum 52; nec ideo sunt admoniti homines in deliberationibus suis etiam asinina exspectare consilia. Quocirca nec quod factum est in Ioanne contemno, nec inde regulam quid sentiendum sit de parvulis figo: imo id in illo propterea mirabiliter praedico, quia in aliis non invenio. Habet quidem aliquid simile etiam illa in Rebeccae utero lucta geminorum; verum et hoc usque adeo prodigium fuit, ut divinum propterea mulier oraculum quaereret, et audiret duobus illis infantulis duos populos fuisse figuratos 53.
7. 25. Nescire autem divina parvulos qui nec humana adhuc noverint, si verbis velimus ostendere, vereor ne ipsis sensibus nostris facere videamur iniuriam, quando id loquendo suademus, ubi omnes vires officiumque sermonis facillime superat evidentia veritatis. Annon videmus etiam cum articulatae vocis qualiacumque signa edere coeperint, atque ad initium fandi transire ab infantia, adhuc eos talia sentire ac dicere, in quibus si remansissent, annisque accedentibus tales esse persisterent, nullus eos, vel fatuus nimium, fatuos esse dubitaret? Nisi forte id restat, ut in vagitu infantiae, vel in ipso adhuc uteri silentio credamus parvulos fuisse sapientes, postea vero quam nobiscum coeperunt loqui, ad hanc ignorantiam quam videmus, crescendo venisse. Quod opinari vides quam sit absurdum, cum puerorum sensus in qualiacumque verba prorumpens, qui certe ad ea quae maiores sapiunt pene nullus est, tamen comparatus illi in quo nascuntur, intellegentia dici potest. Unde autem in ipso tanto salutis praesidio, quando eis christiana gratia subvenitur, quod vocibus quibus possunt et motibus reluctantur, non eis imputatur, atque omnis renisus ipsorum nihili penditur, donec in eis Sacramenta peragantur, quibus id quod de originali damnatione tractum est expietur, nisi quia in tantum nesciunt quid faciunt, ut nec facere iudicentur? Porro si iam uterentur rationis et voluntatis arbitrio, quo illi sanctificationi adhiberi deberet assensus, quantum mali esset resistere tantae gratiae, quamque non solum nihil prodesset quod fieret, verum etiam inde reatus accresceret, quis christianus ignoret?
8. 26. Dicimus ergo in baptizatis parvulis. quamvis id nesciant, habitare Spiritum sanctum. Sic enim eum nesciunt quamvis sit in eis, quemadmodum nesciunt et mentem suam; cuius in eis ratio, qua uti nondum possunt, velut quaedam scintilla sopita est, excitanda aetatis accessu. Neque hoc in parvulis mirum debet videri, cum Apostolus quibusdam etiam maioribus dicat: Nescitis quia templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in vobis? 54 de qualibus paulo ante dixerat: Animalis autem homo non percipit quae sunt Spiritus Dei 55; quos etiam parvulos vocat, non carnis aetate sed mentis 56. Non itaque percipiebant cognitione Spiritum sanctum qui habitabat in eis; et habitante in se Spiritu sancto, adhuc animales, nondum spiritales erant, quia nondum poterant habitatorem suum Spiritum cognitione percipere.
8. 27. Habitare autem ideo et in talibus dicitur, quia in eis occulte agit, ut sint templum eius; idque in proficientibus et proficiendo perseverantibus perficit. Spe enim salvi facti sumus 57, sicut Apostolus dicit; cum alio loco dicat: Salvos nos fecit per lavacrum regenerationis 58. Cum ergo hic dicat: Salvos nos fecit, tamquam salus ipsa iam data sit, quemadmodum intellegendum sit, illic exponit, ubi ait: Spe enim salvi facti sumus. Spes autem quae videtur, non est spes; quod enim videt quis, quid sperat? Si autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus 59. Multa namque dicuntur in Scripturis divinis tamquam facta sint, cum in spe adhuc esse intellegantur. Unde est et illud quod Dominus discipulis ait: Omnia quae audivi a Patre meo nota feci vobis 60: quod usque adeo secundum spem dictum est futurorum, ut eis postmodum dicat: Multa habeo vobis dicere, sed non potestis portare modo 61. Agit ergo in quibus mortalibus adhuc habitat, ipsam aedificationem habitaculi sui, quam non in ista, sed in alia post hanc vitam perficit, quando absorbebitur mors in victoriam diceturque illi: Ubi est, mors, victoria tua? ubi est, mors, aculeus tuus? 62 Quid est autem mortis aculeus, nisi peccatum 63?
8. 28. Propter quod nunc etiam renati ex aqua et Spiritu 64, omnibusque peccatis sive originis ex Adam, in quo omnes peccaverunt 65, sive factorum, dictorum, cogitationumque nostrarum, in illius lavacri mundatione deletis; tamen quia manemus in hac vita humana quae tentatio est super terram 66, merito dicimus: Dimitte nobis debita nostra 67. Et hanc orationem dicit universa Ecclesia, quam mundat Salvator lavacro aquae in verbo, ut eam sibi exhibeat gloriosam, non habentem maculam, aut rugam, aut aliquid eiusmodi 68; tunc utique cum perficietur in re, ubi nunc proficiendo ambulatur in spe. Nam quomodo est nunc non habens maculam, aut rugam, aut aliquid eiusmodi, quae vel in omnibus ad eam pertinentibus hominibus qui iam ratione mentis utuntur et voluntatis arbitrio, mortalisque carnis sarcinam portant, vel certe, quod etiam ipsos contentiosos necesse est fateri, in multis suis membris veraciter dicit: Dimitte nobis debita nostra 69?
8. 29. Cum itaque proficientes, in quibus mortalibus habitat, dum de die in diem renovantur, magis magisque iustificet, exaudiat orantes, mundet confitentes, ut exhibeat sibi templum immaculatum in aeternum 70; merito dicitur non habitare in eis qui cognoscentes Deum, non sicut Deum glorificaverunt, vel gratias egerunt 71. Colendo enim et serviendo creaturae potius quam Creatori 72, non unius veri Dei templum se esse voluerunt: atque ita dum volunt eum habere cum multis, facilius effecerunt ut eum non haberent, quam ut diis multis falsisve miscerent. Et merito dicitur habitare in eis quos secundum propositum vocatos, iustificandos glorificandosque suscepit, etiam antequam incorpoream, quae ubique tota est, valeant eius nosse naturam, quantum nosci ex parte per speculum et in aenigmate 73 ab homine in hac vita, cum plurimum profecerit, potest. Sunt enim, in quibus habitat, multi tales qualibus dicit Apostolus: Non potui vobis loqui quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus. Tamquam parvulis in Christo, lac vobis potum dedi, non escam: nondum enim poteratis; sed nec adhuc quidem potestis 74. His quippe etiam illud dicit: Nescitis quia templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in vobis? 75 Hos tales si etiam antequam perveniant ad spiritalem mentis aetatem, ubi non lacte alantur, sed solido cibo, dies vitae huius extremus invenerit 76; perficiet in eis habitator illorum quidquid hic intellegentiae minus habuerunt, quoniam ab unitate corporis Christi qui nobis via factus est, et a templi Dei societate non recesserunt 77. Unde ut non recedant, regulam fidei pusillis magnisque communem in Ecclesia perseveranter tenent, et in quod pervenerunt in eo ambulant, donec eis Deus revelet, si quid aliter sapiunt, cogitationes suas carnales non dogmatizant; quia non obdurant contentiosis defensionibus immanendo, sed quodammodo ambulando, id est proficiendo desudant, intellegentiae perspicuitatem impetrantes per fidei pietatem 78.
9. 30. Quae cum ita sint, duo ista quae in uno fiunt homine, nasci et renasci, ad duos homines pertinent: unum ad illum primum Adam, alterum ad secundum qui dicitur Christus. Sed non prius, ait Apostolus, quod spiritale est, sed quod animale; postea spiritale. Primus homo de terra, terrenus; secundus homo de coelo, coelestis: qualis terrenus, tales et terreni; et qualis coelestis, tales et coelestes. Sicut portavimus imaginem terreni, portemus et imaginem eius qui de coelo est 79: item dicit: Per unum hominem mors, et per unum hominem resurrectio mortuorum. Sicut enim in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes vivificabuntur 80. Omnes, et omnes ideo dixit, quia in mortem nemo nisi per illum, in vitam nemo nisi per istum. In primo patuit quid hominis arbitrium valeret ad mortem; in secundo autem quid Dei adiutorium valeret ad vitam. Denique primus homo, nonnisi homo; secundus vero, Deus et homo: peccatum enim factum est relicto Deo; iustitia non fit sine Deo. Ac per hoc nec moreremur nisi per carnalem propaginem de membris illius veniremus; nec viveremus nisi per spiritalem connexionem membra huius essemus. Ideo nobis opus fuit nasci, et renasci, illi autem propter nos tantummodo nasci. Nos enim a peccato ad iustitiam renascendo transimus; ille autem a nullo peccato ad iustitiam transitum fecit: sed in eo quod baptizatus est, nostrae regenerationis Sacramentum, sua humilitate altius commendavit; veterem tamen hominem nostrum passione, novum autem resurrectione significans.
9. 31. Inobedientia namque concupiscentiae quae habitat in carne mortali, qua fit ut eadem etiam membra praeter voluntatis moveantur arbitrium, ad eum modum redigitur iustitia coniugali, ut licite copulatis parentibus generentur, quibus sit necessarium regenerari. Non tamen per huiusmodi convenientiam maris et feminae venire voluit carnem suam Christus; sed de virgine nihil tale in eius conceptu concupiscente, similitudinem carnis peccati 81 sumpsit ille pro nobis, qua caro peccati mundaretur in nobis. Sicut enim per unius delictum, ait Apostolus, in omnes homines ad condemnationem; ita per unius iustitiam in omnes homines ad iustificationem vitae 82. Nemo enim nascitur, nisi operante concupiscentia carnali, quae tracta est ex primo homine qui est Adam; et nemo renascitur, nisi operante gratia spiritali, quae data est per secundum hominem, qui est Christus. Quapropter si ad illum nascendo pertinemus, ad hunc renascendo, nec renasci quisquam potest antequam natus sit; profecto ille singulariter natus est, cui renasci non opus fuit; quia non ex peccato, in quo numquam fuit, transitum fecit, neque in iniquitate conceptus est 83, aut eum in delictis mater eius in utero aluit: quia Spiritus sanctus supervenit in eam, et virtus Altissimi obumbravit eam; unde quod natum est ex ea Sanctum, vocatur Filius Dei. Nuptiarum enim bonum non exstinguit, sed modificat inobedientium membrorum malum, ut limitata quodammodo concupiscentia carnalis, fiat saltem pudicitia coniugalis. Virgo autem Maria cui dictum est: Et virtus Altissimi obumbrabit tibi 84, in sanctam concipiendo prolem, sub tali umbraculo nullo ardore concupiscentiae huius aestuavit. Hoc ergo excepto lapide angulari 85, non video quomodo aedificentur homines in domum Dei ad habendum in se inhabitantem Deum, nisi cum fuerint renati 86; quod non possunt esse antequam nati.
10. 32. Quamlibet itaque sententiam de praegnantibus, imo de hominibus habeamus adhuc intra materna viscera constitutis, utrum existimemus eos necne donari posse aliquo sanctificationis modo; vel propter Ioannem, qui nondum in hanc editus lucem, tamen exsultavit in gaudio 87: (quod utique nisi operatione Spiritus sancti fieri potuisse quis credat?), vel propter Ieremiam, cui Dominus dicit: Priusquam exires de vulva, sanctificavi te 88: tamen illa sanctificatio qua efficimur et singuli templa Dei, et in unum omnes templum Dei, non est nisi renatorum; quod nisi nati homines esse non possunt. Nullus autem vitam in qua natus est, bene finiet, nisi renatus antequam finiat.
10. 33. Quod si quisquam dicit iam esse natum hominem, etiam cum adhuc est in utero matris, testimoniumque adhibet ex Evangelio, quia dictum est ad Ioseph de praegnante Virgine Domini matre: Quod enim in ea natum est, de Spiritu sancto est 89; numquidnam huic nativitati accedit secunda nativitas? Alioquin non erit iam secunda, sed tertia. Dominus autem cum hinc loqueretur: Nisi quis, inquit, renatus fuerit denuo 90; eam scilicet computans primam nativitatem, quae fit matre pariente, non concipiente atque praegnante, quae fit ex ea, non quae fit in ea. Neque enim renatum dicimus hominem quem mater peperit, tamquam iterum natus sit, qui iam semel natus fuerat in utero: sed illa nativitate non computata quae gravidam facit, natus dicitur homo partu, ut possit renasci ex aqua et Spiritu 91. Secundum quam ex matre nativitatem, etiam ipse Dominus in Bethlehem Iudae dicitur natus 92. Si igitur homo regenerari per gratiam Spiritus in utero potest, quoniam restat illi adhuc nasci, renascitur ergo antequam nascitur; quod fieri nullo modo potest. Proinde in compagem corporis Christi tamquam in vivam structuram templi Dei, quae est eius Ecclesia, nati homines, non ex operibus iustitiae quae fecerunt, sed renascendo per gratiam transferuntur tamquam de massa ruinae ad aedificii firmamentum. Praeter hoc enim aedificium, quod beatificandum construitur ad aeternam habitationem Dei, vita hominis omnis infelix, et mors est potius appellanda quam vita. Quisquis ergo habitabitur a Deo, ne ira Dei maneat super eum ab hoc corpore, ab hoc templo, ab hac civitate non erit alienus 93. Omnis autem non renatus alienus est.
11. 34. Sacramentum porro regenerationis nostrae manifestum esse voluit manifestatus Mediator. Erat autem antiquis iustis aliquod occultum, cum tamen et illi eadem fide salvi fierent, quae futura erat suo tempore revelanda. Non enim audemus fideles temporis nostri praeferre amicis Dei per quos nobis ista prophetata sunt, cum Deum Abraham et Deum Isaac et Deum Iacob, ita se Deus esse commendet 94, ut hoc dicat suum nomen in aeternum. Quod si circumcisio antiquis sanctis pro Baptismo fuisse creditur, quid respondebitur de his qui antequam hoc praeceptum esset, Deo placuerunt, non tamen sine fide? Quia sine fide, ut scriptum est ad Hebraeos, impossibile est Deo placere 95. Habentes autem, inquit Apostolus, eumdem Spiritum fidei, propter quod scriptum est, Credidi, propter quod et locutus sum; et nos credimus, propter quod et loquimur 96. Non diceret, eumdem, nisi et illorum idem ipse esset Spiritus fidei. Sicut autem illi, quando idem Sacramentum occultum erat, credebant Christi incarnationem futuram, sic et nos credimus factam: et a nobis autem et ab illis futurus exspectatur ad iudicium eius adventus. Non est enim aliud Dei mysterium 97, nisi Christus, in quo oporteat vivificari mortuos in Adam; quia sicut in Adam omnes moriuntur, sic et in Christo omnes vivificabuntur 98, quemadmodum superius disseruimus.
12. 35. Quamobrem Deus, qui ubique praesens est, et ubique totus, non in omnibus habitat, sed in eis tantum quos efficit beatissimum templum suum, vel beatissima templa sua, eruens eos a potestate tenebrarum, et transferens in regnum Filii caritatis suae 99, quod incipit a regeneratione. Aliter autem dicitur templum eius in significatione, cum fit per manus hominum de rebus inanimis, sicut tabernaculum, lignis, velis, pellibus atque huiusmodi mobilibus; sicut etiam per Salomonem regem, templum lapidibus, lignis, metallis constructum: aliter vero re ipsa vera quae illis significationibus figurata est. Unde dicitur: Et vos tamquam lapides vivi, aedificamini domus spiritalis 100: et unde item scriptum est: Nos enim templa Dei vivi sumus, sicut Deus dicit: Quoniam inhabitabo in illis et inambulabo; et ero illorum Deus, et ipsi erunt mihi plebs 101.
12. 36. Nec movere nos debet, quod per quosdam ad hoc templum non pertinentes, vel nondum pertinentes id est in quibus non habitat, vel nondum habitat Deus, aliquid virtutis operatur; sicut per illum qui in nomine Christi expellebat daemonia, cum Christum non sequeretur, quem permitti iussit propter multis utilem commendationem nominis sui 102. Multos quoque ait sibi in novissima die dicturos: In nomine tuo virtutes multas fecimus: quibus utique non responderet: Non vos novi 103, si ad templum Dei, quod inhabitando beatificat, pertinerent. Cornelius etiam centurio antequam regeneratione incorporaretur huic templo, missum ad se angelum vidit, audiitque dicentem quod exauditae sint orationes eius, et eleemosynae acceptae 104. Agit enim haec Deus tamquam ubique praesens, vel per sanctos Angelos suos.
12. 37. Nam illa, priusquam exiret de vulva, sanctificatio Ieremiae, quamquam nonnulli hoc in typum Salvatoris accipiant, qui regeneratione non eguit; tamen etiamsi de ipso Propheta accipiatur 105, potest et secundum praedestinationem non inconvenienter intellegi: sicut filios Dei appellat Evangelium nondum regeneratos, ubi Caiphas cum de Domino dixisset: Expedit vobis ut unus moriatur homo pro populo, et non tota gens pereat; mox Evangelium secutum adiunxit: Hoc autem a semetipso non dixit; sed cum esset pontifex anni illius prophetavit quia Iesus moriturus erat pro gente; et non tantum pro gente, sed ut filios Dei, qui erant dispersi, congregaret in unum 106. Filios Dei appellavit utique praeter Hebraeam gentem, in caeteris etiam omnibus gentibus constitutos, nondum fideles, nondum baptizatos. Quomodo ergo Dei filios, nisi secundum praedestinationem, secundum quam et Apostolus dicit quod nos elegerit Deus in Christo, ante constitutionem mundi 107? Illa vero in unum congregatio factura eos erat filios Dei. Neque enim in unum dictum est aliquem corporalem locum, cum de tali vocatione gentium propheta praedixerit: Et adorabunt eum, unusquisque de loco suo, omnes insulae gentium 108; sed congregaret in unum dictum est, in unum spiritum, et in unum corpus, cuius unum caput est Christus 109. Talis congregatio aedificatio est templi Dei. Talem congregationem non generatio carnalis, sed regeneratio spiritalis facit.
13. 38. Habitat itaque in singulis Deus tamquam in templis suis, et in omnibus simul in unum congregatis, tamquam in templo suo. Quod templum quamdiu sicut arca Noe in hoc saeculo fluctuat, fit quod in Psalmo scriptum est: Dominus diluvium inhabitat 110: quamvis et propter multos in omnibus gentibus populos fidelium, quos aquarum nomine Apocalypsis significat 111, possit intellegi congruenter: Dominus diluvium inhabitat. Sequitur autem: Et sedebit Dominus rex in aeternum 112: utique in ipso templo suo iam in vita aeterna post fluctuationem huius saeculi constituto. Deus igitur ubique praesens est, et ubique totus praesens; nec ubique habitans, sed in templo suo, cui per gratiam benignus est et propitius: capitur autem habitans, ab aliis amplius, ab aliis minus.
13. 39. De ipso vero capite nostro Apostolus ait: Quia in ipso inhabitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter 113. Non ideo corporaliter, quia corporeus est Deus; sed aut verbo translato usus est, tamquam in templo manufacto non corporaliter. sed umbratiliter habitaverit, id est praefigurantibus signis - nam illas omnes observationes, umbras futurorum vocat 114, etiam ipso translato vocabulo; summus enim Deus, sicut scriptum est, non in manufactis templis habitat 115 - aut certe corporaliter dictum est, quia et in Christi corpore quod assumpsit ex Virgine, tamquam in templo habitat Deus. Hinc est enim quod Iudaeis signum petentibus cum dixisset: Solvite templum hoc, et in triduo resuscitabo illud; evangelista quid hoc esset consequenter exponens, ait: Hoc autem dicebat de templo corporis sui 116.
13. 40. Quid ergo est? Hoccine interesse arbitramur inter caput et membra caetera, quod in quolibet quamvis praecipuo membro, velut in aliquo magno propheta aut apostolo, quamvis divinitas habitet, non tamen sicut in capite quod est Christus 117, omnis plenitudo divinitatis 118? Nam et in nostro corpore inest sensus singulis membris; sed non tantus quantus in capite, ubi prorsus omnis est quinquepartitus: ibi enim et visus, et auditus, et olfactus, et gustus, et tactus; in caeteris autem solus est tactus. An etiam praeter hoc quod, tamquam in templo, in illo corpore habitat omnis plenitudo divinitatis, est aliud quod intersit inter illud caput, et cuiuslibet membri excellentiam? Est plane, quod singulari quadam susceptione hominis illius una facta est persona cum Verbo. De nullo enim sanctorum dici potuit, aut potest, aut poterit: Verbum caro factum est 119: nullus sanctorum qualibet praestantia gratiae, Unigeniti nomen accepit, ut quod et ipsum Dei Verbum ante saecula, hoc simul cum assumpto homine diceretur. Singularis est ergo illa susceptio, nec cum hominibus aliquibus sanctis quantalibet sapientia et sanctitate praestantibus, ullo modo potest esse communis. Ubi divinae gratiae satis perspicuum clarumque documentum est. Quis enim tam sit sacrilegus, ut audeat affirmare aliquam posse animam per meritum liberi arbitrii, ut alter sit Christus efficere? Ut ergo ad personam Verbi unigeniti pertineret, quo pacto per liberum arbitrium communiter omnibus et naturaliter datum una sola anima meruisset, nisi hoc singularis gratia praestitisset; quam fas est praedicare, de qua nefas est velle iudicare?
13. 41. Haec si pro viribus nostris, quantum Dominus adiuvit, rite tractavimus; quando Deum ubique praesentem, et non spatiis distantibus, quasi aliqua mole vel distentione diffusum, sed ubique totum cogitare te extendis, averte mentem ab omnibus imaginibus corporum, quas humana cogitatio volvere consuevit. Non enim sic sapientia, non iustitia, non sic denique caritas cogitatur, de qua scriptum est: Deus caritas est 120. Cum vero habitationem eius cogitas, unitatem cogita congregationemque sanctorum: maxime in coelis, ubi propterea praecipue dicitur habitare, quia ibi fit voluntas eius perfecta eorum, in quibus habitat, obedientia; deinde in terra, ubi aedificans habitat domum suam in fine saeculi dedicandam. Christum autem Dominum nostrum unigenitum Dei Filium aequalem Patri, eumdemque hominis filium quo maior est Pater, et ubique totum praesentem esse non dubites tamquam Deum, et in eodem templo Dei esse tamquam inhabitantem Deum, et in loco aliquo coeli propter veri corporis modum. Sed cum me delectat loqui tecum, nescio utrum servaverim sermonis sufficientis modum, quasi diuturnum silentium loquacitate compensem. Verum quia religione et benevolentia qua me praeoccupasti, ita invisceratus es cordi meo, ut tamquam cum amico vere colloquar, quidquid in opere stili nostri utiliter elaboratum esse cognoscis, Deo gratias age. Si qua autem vitia mea perspicis, uti carissimus amicus ignosce; eadem scilicet sinceritate dilectionis mihi optans medicinam, qua concedis et veniam.