1. Post consulatum Varanis viro clarissimo tertio nonas Iunias in secretario Thermarum Gargilianarum Carthagini, adstantibus Sebastiano, Maximiano et Petro, viris devotissimis protectoribus domesticis, Urso, Petronio et Liboso ducenariis, sed et Bonifacio et Evasio apparitoribus illustrium atque eminentium potestatum, Fileto apparitore illustris comitivae sedis, Exitioso adiutore Cornicularii, Possidio, Quodvultdeo et Colonico, adiutoribus commentariorum officii Domini nostri viro clarissimo et spectabilis proconsulis, Navigio adiutore numerorum Domini nostri viro clarissimo et spectabilis vicarii, Nampio scriba officii viro clarissimo legati almae Carthaginis, Rufiniano scriba viro clarissimo curatoris celsae Carthaginis, excipientibus etiam Hilaro et Praetextato exceptoribus Domini nostri viro clarissimo et spectabilis proconsulis, Fabio exceptore Domini nostri viro clarissimo et spectabilis vicarii, et Romulo exceptore viro clarissimo legati almae Carthaginis, excipientibus quoque Ianuario et Vitale notariis Ecclesiae catholicae, Victore et Cresconio notariis Ecclesiae Donatistarum, Libosus ducenarius illustrium potestatum dixit:
Quoniam in hodiernum diem comperendinata Cognitio est, et praesentes sunt utriusque partis episcopi, si iubet sublimitas tua, intromittentur.
2. Flavius Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Veniant. Et ingressis Aurelio, Alypio, Augustino, Vincentio, Fortunato, Fortunatiano, Possidio, Novato, Florentio, Maurentio, Prisco, Sereniano, Bonifacio, Scillacio, Deuterio, Leone, Asterio, et Restituto, episcopis Ecclesiae catholicae; ingressis etiam ex alio latere, Primiano, Petiliano, Emerito, Protasio, Montano, Gaudentio, Adeodato, episcopis partis Donati.
3. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Et superiore iudicio saepe me obtulisse certissimum est, et nunc deprecor ut sedere dignemini.
Cumque catholici episcopi consedissent, Petilianus episcopus dixit: Quod priore iudicio factum non est, facere non audemus. Et alia manu: Petilianus episcopus recognovi.
Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Licet et superiore iudicio me obtulisse meminerim, tamen illa arbitror tunc minime factum esse ratione, quia multis sacerdotibus convenientibus, locus considendi esse non poterat. Unde quia nunc definitas video convenisse personas, deprecor ut vel nunc sedere dignemini.
4. Petilianus episcopus dixit:
Patribus nostris absentibus non sedemus, maxime cum lege divina consessus prohibeatur; ne cum huiusmodi adversariis nostris considere velimus. Et alia manu: Petilianus episcopus recognovi.
5. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Si petitionem meam sanctitas vestra audire neglexit, ut considere dignaretur, hoc mihi extorqueri non poterit, quominus stando cognoscam.
Cumque episcopi catholici surrexissent, atque sessus iudicis auferretur, eiusdem iudicis iussione, et dominus noster vir clarissimus et spectabilis Marcellinus tribunus et notarius stetisset.
6. Petilianus episcopus dixit:
Scriptum sit, hoc tuae voluntatis esse, non nostrae. Et alia manu: Petilianus episcopus recognovi.
7. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Decet me vobis stantibus habere huiusmodi voluntatem, quae ad reverentiam tantorum pertinet sacerdotum.
Petilianus episcopus dixit: Honorifice feceris. Et alia manu: Petilianus episcopus recognovi.
8. Martialis exceptor dixit:
Cuiusmodi notariam episcopi hesterno nobilitati tuae obtulerint, hanc in manibus habemus: si praecipit nobilitas tua, recitamus.
9. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Ne quid celatum parti alteri videatur, recitetur.
10. Petilianus episcopus dixit:
Episcopos nos veritatis Christi Domini nostri, et dicimus, et saepe actis publicis dictum est. Donatum autem sanctae memoriae, martyrialis gloriae virum praecessorem scilicet nostrum, ornamentum Ecclesiae istius civitatis, loco suo meritoque veneramur. Et alia manu: Petilianus episcopus recognovi.
11. Possidius episcopus Ecclesiae catholicae dixit:
Episcopos veritatis probare opus est, non iactare. Et alia manu: Recognovi.
12. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Utrarumque partium prosecutiones gesta retinebunt. Et adiecit: Quod praeceptum est, recitetur.
Martialis exceptor recitavit: Post consulatum Varanis viri clarissimi quarto nonas Iunii, Flavio Marcellino viro clarissimo et spectabili tribuno et notario, Primianus, Petilianus, Emeritus, Protasius, Montanus, Gaudentius, Adeodatus, episcopi et defensores Ecclesiae veritatis, per notariam haec dicunt: Hesterna die kal. Iunii inter nos et adversarios nostros spectabilitas tua audire dignata est. Et quoniam evoluto pene die partibus patientiam praebens, aliquanta, quae principia negotii fuerant, audire dignatus es, opusque est ad causam, ut mandatum quod adversarii nostri obtulerunt, nobis in notitiam perferatur, quoniam series actorum propter sui prolixitatem non potest explicari, ne imparati ad iudicium venire videamur, id mandatum quod adversarii nostri legendum dederunt, in exemplaribus nobis hodie, quod est quarto die nonarum Iuniarum, dari praecipias, ut instructi negotio nobis iniuncto adesse valeamus. Et alia manu: Primianus episcopus huic notariae subscripsi quarto nonas Iunias Carthagini.
Flavius Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Quoniam ea quae instructionis gratia postulantur concedi debere perspicuum est, ut nulla cognitionem futuram morarum impedimenta suspendant, mandatum a catholicis Episcopis datum, sub ea quae cominus constituta est custodum adservatione descriptum, vobis tradere maturabit officium.
Cumque recitasset,
13. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Lecta gestis indentur. Et adiecit: Quoniam inter multas conditiones, de quibus superiore iudicio definitum est, unam illam constat fuisse dilatam, ut sicut ego interlocutionibus meis, ita prosecutionibus suis unusquisque subscriberet, quid de hoc videatur sanctitati vestrae debetis edicere.
14. Augustinus episcopus Ecclesiae catholicae dixit:
Nos in hoc consensisse litteris nostris expressimus. Et alia manu: Recognovi.
15. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Quid etiam voluntas partis alterius habeat, intimetur.
16. Petilianus episcopus dixit:
Multum nos sollicitos facit, quod de nobis id quaeritur, idque praecipimur facere, quod usus numquam habere consuevit. Et alia manu: Petilianus episcopus recognovi.
17. Fortunatianus episcopus Ecclesiae catholicae dixit:
Testatum sit partem adversam noluisse, quod edicto nobilitatis tuae publicatum est. Et alia manu: Recognovi.
18. Petilianus episcopus dixit:
Testatum sit vos adhuc Ecclesias plerasque non reddidisse, nec fecisse satis priori eius edicto. Et alia manu: Ut suprascriptum.
19. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Ergo ad integram gestorum fidem contenta est sanctitas vestra custodibus ab utraque parte delectis, qui notariis et exceptoribus videntur appositi.
20. Petilianus episcopus dixit:
Edantur nobis primitus gesta, tunc respondebimus. Et alia manu: Petilianus episcopus recognovi.
21. Alypius episcopus Ecclesiae catholicae dixit:
Dubitatur ergo vel de fide officii, vel de fide custodum: Et alia manu: Recognovi.
22. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Ad hoc etiam consensisse sanctitatem vestram, superiorum gestorum fides evidenter ostendit.
23. Petilianus episcopus dixit:
Legamus et recenseamus. Et alia manu: Ut suprascriptum.
24. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Et de custodibus ab utraque parte delectis, et ad quam partem fuerit dilata cognitio, ab officio recitetur.
25. Petilianus episcopus dixit:
Edantur nobis primitus gesta, relegantur a nobis, recenseantur verba nostra et adversariorum instructio. Sic legibus semper concessum est. Haec est humanitas rerum. Et alia manu: Petilianus episcopus recognovi.
26. Fortunatianus episcopus Ecclesiae catholicae dixit:
Quamvis recens actio nullum potuerit praeterire, tamen ex hoc sensus nobilitatis tuae volumus esse edoctos, ut intellegantur iam dilatione quadam ad causae negotium nolle venire. Et alia manu: Recognovi.
27. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Legatur quod praecepi, ut noverim ad quem articulum sit delata cognitio.
28. Emeritus episcopus dixit:
Si iubes, ad hoc competit mihi.
Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Age.
Emeritus episcopus dixit:
Sunt quidem humana ingenia ita velocitate sui prompta, ut vel visu vel auditu facile cuncta capiant, quae in eorum notitiam perferuntur. Sed hoc doctis forte aut eruditis viris pro rei ipsius qualitate permissum sit; me autem ad hanc rem minus idoneum esse profiteor. Quis enim levem vocem et facilem sermonem ipso pene apice transeunte, aut sensu retinere aut concipere potest, vir nobilis? cum ad tractatum omnem disceptationemque et verba et sensus et interiora sint negotii pertractanda. Ergo cum de scheda legitur, et leves voces aura quodammodo ventilantur, sensus nostri capere et retinere non possunt. Ubi hoc aut cui concessum est? Si hac felicitate ingenii gaudent, non se iactent de arrogantia memoriae suae. Mihi autem non competit nisi saepius repetere et diuturna lectione edoceri, ut fidem veri [inveniam] et quae dixerim relegam, et quae adversarius obiecit advertam. Intellegis ita rem esse gestorum, ideo memoriae scripturarum per litteras digeruntur, ne sola memoria quae capax esse non potest, oblivione decepta quid gesserit nesciat. Neque enim aliter sapientia providente scripturarum notitia monumentisque publicis provisa est, nisi ut ex lectione, quae per silentium forte, aut per longum tempus, aut per ipsorum actuum continuationem minus capi atque minus intellegi potest, et ex lectione et ex ipso assiduo tractatu possit agnosci, quid sit iudicio ventilatum. Vides ergo, Vir nobilis, iusta nos deposcere, nec per transitum causam debere ventilari, sed editis gestis in notitiam nostram datis, universis pertractatis, causam debere cognoscere. Et alia manu: Ut suprascriptums.
29. Possidius episcopus Ecclesiae catholicae dixit:
Scriptum est: Ex multiloquio non effugies peccatum. Hoc quoniam nos ante oculos habemus, Deo inspirante, verbosi videri nolumus. Itaque, si placet, ad causam veniatur, quae proxime agi poterit et definiri, moratorias autem prosecutiones. Et cum diceret. (Et alia manu: Recognovi.)
Marcellinus vir clarismus tribunus et notarius dixit:
Legatur, quod praecepi.
30. Emeritus episcopus dixit:
Sicut de scriptura proposuit, scriptum est nobis: Sapientia abscondita thesaurus invisus. Quae utilitas in utroque? Et alia manu: Emeritus episcopus recognovi.
31. Possidius episcopus Ecclesiae catholicae dixit:
In multiloquio numquam fuit sapientia. Et alia manu: Recognovi.
32. Martialis exceptor ex codice recitavit:
Nobilitas tua dixit: Quoniam diei pene omnem partem constat emensam, idcirco utrum ex communi consensu differri negotium placeat, intimetur. Ab utrisque partibus dictum est: Placet, quoniam iam iste dies videtur emensus. Nobilitas tua dixit: In quem diem haec ipsa comperendinatio differatur, pars utraque designet. Alypius episcopus Ecclesiae catholicae dixit: Sicut edicto nobilitas tua praescripsit, crastino intermisso propter descriptionem schedarum, perendie, si praecipis, observemus. Adeodatus episcopus dixit: Etiam nos consentimus ut perendino die negotium peragatur. Nobilitas tua dixit:
Sicut partibus placuit, perendino die negotium repetetur. Et cum recitasset,
Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Videt sanctitas vestra contra proprios vos venire non posse consensus. Unde causa dicatur.
33. Emeritus episcopus dixit:
Non adeo immemores sumus ut contra nostra veniamus: nec ego hic incuriam officii aut exceptorum neglegentiam damno, ubi intellego prolixitate gestorum [ad] diem minime occurrere potuisse. Quod si factum est, et explicitis omnibus gesta res est, cur non in notitiam nostram quae acta sunt perferuntur? Cum enim ea quae nobilitas tua recenseri iussit ab officio fuerint ventilata, necesse ut acceptis universis tractem discutiamque quibus causis quibusve modis debeam respondere. Tantam etenim ex mandato illorum confusionem causae esse cognovi, ut et de praeteritis instrui debeam; et agnoscam de praesentibus cui debeam respondere. Et alia manu: Emeritus recognovi.
34. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Licet professio sanctitatis vestrae sola sufficiat, tamen quidquid vobis ad instructionem plenissimam credidistis posse sufficere, hesterna die et postulasse vos et accepisse non dubium est. Unde nunc ad causae meritum veniatur.
35. Petilianus episcopus dixit:
Advertit sublimitas tua exceptorem ex codicibus legisse quid nudiustertiana die vel promissum fuerit vel pronuntiatum. Ex qua re magis agnosco acta adhuc exposita non fuisse. Quod si exposita sunt et parata, idem exceptor respondeat. Proferat gesta. Subscribe, tractamus, postea respondemus. Et alia manu: Petilianus episcopus recognovi.
36. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Studium dilationis agnosco, et mutatae voluntatis indicium. Potuerat enim sanctitas vestra ex magnitudine gestorum, ut hodie negotium differretur superiori iudicio postulare. Huc additur quod ea quae vobis ad plenissimam instructionem sufficere credidistis, hesterno die edi vobis, data notaria postulatis.
37. Petilianus episcopus dixit:
Dicant exceptores, utrum exponere una die potuerint, quod una die videtur esse confectum. Et alia manu: Ut suprascriptum.
38. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Exceptores, utrum hesterno die omnia potuerint in schedis gesta describi, apud acta designent.
Martialis exceptor dixit: Adhuc partem in codicibus habemus. Siquidem etiam ii episcopi qui nobis custodes dati sunt, non nesciunt.
39. Petilianus episcopus dixit:
Accepit sublimitas tua ex responsione officii, acta adhuc digesta non esse in paginas, nec esse quod pars utraque legat atque recenseat, nec dari aut revocari memoriae paululum possit. Proinde sublimitas tua, quoniam res honesta postulatur, largiri dignetur quod petimus, ut gesta ex more edantur. Legamus ut respondere possimus. Et alia manu: Petilianus episcopus recognovi.
40. Alypius episcopus Ecclesiae catholicae dixit:
Longitudo gestorum magis in numero et responsione utriusque partis episcoporum est, quam in aliqua commendatione negotii. Nihil ergo est unde causetur pars diversa; aut hodie cognitio differatur; praecipue quia etiam ipsi professi sunt ad hodiernum diem differendum esse negotium. Et alia manu: Recognovi.
41. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Ut iterum partibus evidenter appareat, venerabilium virorum denuo professio recitetur.
Petilianus episcopus dixit: Unde recitabitur? Et alia manu: Ut suprascriptum.
Montanus episcopus dixit: De scheda nobis recitetur. Et alia manu: Ut suprascriptum.
42. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Ergo quae codicibus tenentur inserta, cum tanti sacerdotes custodes appositi fuerint, in dubitationem aliquam existimant devocanda?
43. Petilianus episcopus dixit:
Notas non novimus; neque ea natura rerum est, atque ipsarum, ut ita dixerim litterarum, ut quisquam notas legat alienas. In codicibus legere non possumus. Nisi edita fuerint gesta in paginis, non habeo quod tractem, non habeo quod legam. Et alia manu: Ut suprascriptum.
Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: Ut dictum est, iterum venerabilium virorum professio recitetur.
44. Martialis exceptor ex codice iterum notarum [recitavit:
Nobilitas tua] dixit: Quoniam diei pene omnem partem constat emensam, idcirco utrum ex communi consensu differri negotium placeat intimetur: Ab utrisque partibus dictum est. Placet, quoniam iam iste dies videtur emensus. Nobilitas tua dixit: In quem diem haec ipsa comperendinatio differatur, pars utraque designet. Alypius episcopus Ecclesiae catholicae dixit: Sicut edicto nobilitas tua praescripsit, crastino intermisso propter descriptionem schedarum, perendie, si praecipis, observemus. Adeodatus episcopus dixit: Etiam nos consentimus, ut perendie negotium peragatur. Sublimitas tua dixit: Sicut partibus placuit, perendino die negotium repetetur. Et cum recitasset,
Petilianus episcopus dixit: Unde legit?
45. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Quid super hac parte legum sit auctoritate definitum, sanctitatem vestram arbitror non latere, cum contra proprios non liceat venire consensus. Unde, ne qua forte de exceptoribus officii fraude suspecti sint, ex tabulis notariorum ecclesiasticorum haec eadem conditio relegatur.
46. Emeritus episcopus dixit:
Ingredientibus nobis nobilitas tua interfari dignata est, si edictis propositis adhiberemus assensum, et utrum subscriptiones nostras accommodaremus propriis prosecutionibus. Cui rei satisfaciam, non adverto. Tenet me enim propositum nobilitatis tuae, quo me subscriptionem indere gestis, et universa quae publice acta sunt, publice proponi promisisti. Nunc autem cogor agere, et ante agnitionem gestorum in negotium praecipitari. Quae ista sunt? Quid primum eligam nescio, quod votum tuorum iudiciorum teneam non agnosco. Si subscribendum est paginae; edatur pagina ut subscribi possit. Si huius rei est facienda iactura, edictum tuum omne vacillabit; quidquid proposuisti in publicam conscientiam destruetur. Dixisti enim ex subscriptione nostra et ex sublimitatis tuae adnotatione cuncta quae gesta sunt in notitiam publicam debere deferri. Prius est ergo ut ea quae gesta sunt recitentur, et publicentur, et agnoscantur, ut ex iudicio tuae sublimitatis ad caetera quae sunt negotii veniatur. Et alia manu: Emeritus episcopus recognovi.
47. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Sicut interlocutus sum, ab ecclesiasticis notariis ea quae ab exceptoribus officii recitata sunt, percurrantur.
48. Petilianus episcopus dixit:
Tene modum tuum, vir nobilis; tene promissam saepe iustitiam. Nam cum a parte nostra nudiustertiana die fuisset obiectum, quod dies legitimus causae iam videretur fuisse transactus, et a causa cecidisse eos qui nos in iudicium vocaverunt, coacti sumus id velle, ut recedentes ab eadem conditione in tempus praesens consentire videremur. Nemo mihi sit hac in parte ingratus, vir nobilis. Nam si ego concessi tantumdem temporis, salvis his tamen, si illi adstipulationibus suis non fuerint refragati, cur mihi breve non conceditur tempus ut scribantur gesta, ut subscribatur a sublimitate tua, videamque ac perlegam cui rei subscribere debeam, percipiamque ac recipiam meos scilicet sensus, adversariorum quoque calliditatem subtilemque argutiam; ut scilicet plenissime instructus, intentionibus eorum valeam respondere? Humanum esse arbitror atque iustum. Ne dederis, vir nobilis, huic rei atque huic iustissimae petitioni aliquid quod in sollicitudinem abeam. Siquidem te iustissimum promiseris, et nos id credere sit necesse, si tamen iusta nobis nullatenus denegentur. Et alia manu: Petilianus episcopus recognovi.
49. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Haec rectius et iustius praeterito iudicio debuerant postulari, in quo ex consensu utriusque partis in hunc diem dilata cognitio est. Unde ab ecclesiasticis notariis ad quam partem fuerit dilata cognitio recitetur.
Petilianus episcopus dixit: Ergo circumventi sumus. Et alia manu: Ut suprascriptum.
Augustinus episcopus Ecclesiae catholicae dixit:
Non est nostra causa factum, quod nobis volunt imputare fratres nostri e diverso sistentes. Et cum diceret, (Et alia manu: Recognovi.)
Petilianus episcopus dixit: Iniuriam nobis facis. Et alia manu: Ut suprascriptum.
50. Augustinus episcopus Ecclesiae catholicae dixit:
Edictum nobilitatis tuae sic se habet, quartum mensem concludi ad diem kalendarum Iunii. Ante autem nos venimus; et ipsi qui videntur nobis hinc facere invidiam, octavo kalendas Iunias mandaverunt: cum utique, si ante diem venerant, ante ipsum diem mandare debuerint. Legatur etiam ipsius Primiani professio, ad quem diem se pollicitus est occursurum, et solvatur ista quaestio, de qua nobis iam apud populum magna invidia concitata est. Et alia manu: Recognovi.
51. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Haec superiore iudicio determinata iam constat, praesertim cum personae ab utraque parte videantur esse firmatae. Et tamen si cum causa coeperit retractari, putaverit haec sanctitas tua relegenda, tunc rectius relegentur; quamvis superfluum sit, ut post confirmationem personarum haec denuo retractentur. Unde, ut interfatus sum, ab ecclesiasticis notariis quod praeceptum est recitetur.
52. Emeritus episcopus dixit:
Scriptum sit tunc nos in diem consensisse cum isti suam retinuerint voluntatem. Et alia manu: Ut suprascriptum.
53. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Susceptae tabulae ab ecclesiasticis notariis recitentur.
Cumque intra sabanum (id est lineum) volumen schedae membranaceum pro parte descriptum et codices tabularum pariter obsignati, iudiciariis offerrentur adspectibus,
Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Custodes edicant utrum signa cognoverint.
Leo episcopus Ecclesiae catholicae dixit:
Agnosco sigillum meum. Marinianus episcopus dixit: Agnosco sigillum meum.
Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Quoniam ab utraque parte impressionem signorum agnitam constat, ea quae praecepi a notariis relegantur.
54. Petilianus episcopus dixit: Sic solent testamenta, non gesta reserari. Et alia manu: Ut suprascriptum.
55. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Quod propter sollicitudinem partis utriusque factum est, et ex communi consensu non decet reprehendi.
Petilianus episcopus dixit: Non reprehendo cautelam, sed peto [secundum] consuetudinem rerum ut gesta legitime exponantur, ut legi ac pertractari possint. Quae res urget? Quid festinatur? Et alia manu: Petilianus episcopus recognovi.
56. Augustinus episcopus Ecclesiae catholicae dixit:
Hoc solum constet ipsos rem velle differre. Ut concedat sublimitas tua, petimus te. Humanum est, considerare volunt, discutere volunt, paratiores volunt venire, ne nolentes differre prolixiora gesta faciamus, et ipsa gestorum prolixitas maiores nobis moras incutiat. Et alia manu: Recognovi.
57. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Et ut in hunc diem cognitio differretur, utriusque partis constat fuisse consensum, quod video hodie prodesse non posse. Interim, ut praecepi, ab ecclesiasticis notariis ad quam partem fuerit dilata cognitio recitetur.
58. Petilianus episcopus dixit:
Scriptum sit hoc non nostro vitio fieri, sed tantum quod notarii occurrere non potuerunt, vel exceptores. Et alia manu: Petilianus episcopus recognovi.
59. Marcellinus vir clarissimus tribunis et notarius dixit:
Recita.
Ianuarius notarius Ecclesiae Sitifensis partis Donati ex codice recitavit:
Nobilitas tua dixit: Edicat officium quantum iam diei videatur emensum. Rufinianus scriba viro clarissimo curatoris dixit: Exemptae sunt horae undecim diei. Nobilitas tua dixit: Quoniam diei pene omnem partem constat emensam, idcirco utrum ex communi consensu differri negotium placeat intimetur. Ab utraque parte dictum est. Placet, quoniam iste dies videtur emensus. Nobilitas tua dixit: In quem diem haec ipsa comperendinatio differatur, pars utraque designet. Alypius episcopus Ecclesiae catholicae dixit: Sicut edicto nobilitas tua praescripsit, crastino intermisso propter schedarum descriptionem perendie, si praecipis, observamus. Adeodatus episcopus dixit: Etiam nos consentimus ut perendino die negotium peragatur. Sublimitas tua dixit: Sicut partibus placuit, perendino die negotium repetetur.
Et cum recitasset.
60. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Utrarumque partium professione monstratum est in hunc diem cognitionem fuisse dilatam, ita ut hodie negotium tractaretur.
61. Petilianus episcopus dixit:
Si perfecerunt gesta exceptores, agatur. Et alia manu: Ut suprascriptum.
Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Licet apertissimis fuerit professionibus designatum in quem diem dilatum esset iudicium, tamen, ne quid ei parti quae dilationem postulat negatum esse videatur, cognitio differetur, ita ut edicat in quem diem debeat iudicium protelari.
Petilianus episcopus dixit:
Dicant exceptores quando edituri sunt gesta. Et alia manu: Petilianus episcopus recognovi.
Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Exceptores quando possunt in schedis gesta conscribi et edenda compleri, edicere non morentur.
Hilarus exceptor dixit:
Sicut consensus accessit utrarumque partium, dum in scheda prosecutiones suas subscripserint, tunc demum diem edendorum gestorum possumus edicere.
Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Possunt hodie schedae vel ab officio compleri, vel ab utraque parte subscribi?
Hilarus exceptor dixit:
Hodie schedas complemus.
Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Quoniam suggessit officium hodie se schedas posse complere, edicat sanctitas vestra utrum hodie vel crastino die sit parata subscribere.
62. Adeodatus episcopus dixit: Cum nobis scheda oblata fuerit, subscribemus. Et alia manu: Adeodatus episcopus recognovi.
63. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Edicat nunc officium post subscriptionem schedarum, etiam in editione gestorum quot dierum sufficere possit sine ulla excusatione dilatio.
64. Hilarus exceptor dixit:
Si crastino die subscripserint vel hodie, possumus die noctuque invigilantes post tertium diem gesta edere, ita ut notarii eorum nobis de scheda subscripta dictent.
Marcellinus vir clarissimas tribunus et notarius dixit:
Quis iste dies sit ab officio designetur.
Rufinianus scriba viro clarissimo curatoris dixit:
Hodiernus dies est III nonas Iunias.
Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Diem quaero quo edi gesta promissum est.
Hilarus exceptor dixit:
Possumus gesta edere septimo iduum Iuniarum die.
65. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Licet iam de professionibus dubietas mihi magna nascatur, tamen denuo utrum sexto iduum Iuniarum die, omnibus ambagibus amputatis, negotium sit principale tractandum, pars utraque designet.
66. Augustiuus episcopus Ecclesiae catholicae dixit:
Nos et hodie volumus, et si fieri posset, vellemus. Tamen quia humanum fuit hoc concedere fratribus nostris quod nobis non iniuste videntur postulasse, ad diem sextum iduum Iuniarum, adiuvante Domino Deo nostro, adfuturos nos ad peragendum principale negotium Ecclesiae pollicemur. Et alia manu: Recognovi.
Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Etiam pars alia quid voluntatis habeat dignetur edicere.
67. Emeritus episcopus dixit:
De professionibus nostris nulla est ambiguitas. Quantum autem ad instructionem, quam fieri debere in iudicio flagitavimus, advertit nobilitas tua nos iusta et legitima postulasse. Diem autem statutum, hoc est, sextum iduum Iuniarum, si Deus iusserit, observabimus; ita tamen ut acceptis gestis nobis largiatur aliquid aequissimus iudex, quo possit esse tractatus. Et alia manu: Emeritus episcopus recognovi.
Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Septimo iduum Iuniarum die matutinis horis vobis gesta tradentur. Edicite utrum alia die, id est, sexto iduum Iuniarum, adesse dignemini ut principale negotium peragatur.
Emeritus episcopus dixit:
Aderimus ad iudicium, si quae statuit nobilitas tua, habuerint effectum. Et alia manu: Emeritus episcopus recognovi.
68. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Memores periculi et professionis propriae exceptores constituto die, matutinis horis, id est, septimo iduum Iuniarum, gesta edere festinabunt, ita ut notarii partis utriusque in dictando non desint. Sciat autem utraque pars officio se cavere debere de perceptione gestorum hora pariter designata. Sacerdotale vero est, ut amputatis ambagibus nulla morarum impedimenta nectantur.
69. Alypius episcopus Ecclesiae catholicae dixit:
Secundum praeceptum nobilitatis tuae, cum gesta susceperimus, de subscriptione et de tempore consequenter cavebimus. Et alia manu: Recognovi.
70. Emeritus episcopus dixit:
Cum oblata nobis fuerint gesta, satisfaciemus iudicatis. Et alia manu: Emeritus episcopus recognovi.
71. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Etiam istius diei gesta, ne qua possit esse denuo causatio, eadem die edere vobis festinabit officium.
72. Alypius episcopus Ecclesiae catholicae dixit:
Multa nudiustertiana die falsa iactata sunt. Ne huiusmodi illusionis populus perturbetur, petimus ut ipsos petisse dilationem nobilitatis tuae edicto noscatur. Et alia manu: Recognovi.
73. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Ea quae populus loquitur sanctitatem vestram permovere non condecet. Tamen, sicut edicto meo definitum est, gesta proponentur.
Et infra:
Hilarus et Martialis exceptores edidimus, et haec similiter ut supra emendavimus.
Flavius Marcellinus vir clarissimus et spectabilis tribunus et notarius dixit:
Omnium conscientia retinetur, id me dudum edicto proposito fuisse pollicitum, ut quidquid inter utriusque partis episcopos ageretur, subinde in publicam notitiam perveniret. Unde ea quae interim gesta sunt, sanctitati vestrae demonstrare curavi, quatenus habiti partem conflictus etiam oculis iudicetis. Et alia manu: Proponatur.
[Expliciunt Gesta secundae Cognitionis, ubi Donatistae dilationem poposcerunt.]
EDICTUM COGNITORIS
Flavius Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:
Vellem quidem, quod et omni de votorum intentione nunc cupio, ut quanta ex demonstratione veritatis et tandem proditi erroris orta laetitia est, tanta ex conversione superstitionis antiquae et in melius mutatae sententiae gratulatio nasceretur. Magna enim gaudia esse quis dubitet cum inveteratae aegritudini provenit insperata curatio; causamque exultationis in talibus maiorem facit sanitas restituta quam semper retenta.
Sed quia obstinatio mentium perditarum, quas pravae simul persuasionis vincula nexuerant, ad viam salutis ostensae aut redire dissimulat aut, quod est deterius, impudentia reformidat, exserenda iam legum est et exercenda sententia, ut quos ad bonam valetudinem leniora post apertam cominus veritatem medicamina non revocant, acrior restituat curationis intentio.
Cui enim ratio proxima, sicut gestorum series subiecta demonstrat, sicut divinorum quoque voluminum indita exempla testantur, non liquido declaret alieni, etiamsi probari potuisset, sceleris noxa alium fieri reum omnino non posse, et universalis Ecclesiae statum Caeciliani insimulatione, de quo nihil reprehensibile potuit approbari, non debere subverti, nec etiam eorum qui se a corpore Ecclesiae separarunt lata adversus eum praeiudicare valuisse sententia, sicut nec a Maximianistis recenti tempore in absentem Primianum prolata damnatio eidem nocere praevaluit? Cui etiam illud ad correptionis causam non omni ex parte sufficiat tot iudiciis patefacta Donato auctore schismatis comprobatio, Caeciliani persolutio atque purgatio, ultimaque sententia triumphabilis memoriae Constantini, qua evidentius docetur expressa et Caeciliani innocentia et Donati sociorumque eius calumniosa criminatio, Felicis quoque Aptugnensis ordinatoris eius proconsularis sententiae documentis ostensa purgatio? Unde si haec tam perspicua atque manifesta inveterato mederi nequeunt morbo, putris est vulneris sanies reprimenda; ut libertate praeclusa, sibi tantum nocere, quia hoc potius eligit, incipiat. Per haec enim fiet ut velit aliquando sanari.
Declaratae igitur veritati detecta falsitas colla submittat. Unde universos ordinis viros, dominos etiam fundorum, actores, conductores tam domus divinae quam etiam privatarum possessionum, senioresque omnium locorum, huius edicti auctoritate commoneo quatenus memores legum, dignitatum, aestimationis salutisque propriae, Donatistarum conventicula in omnibus civitatibus et locis prohibere contendant, ita ut ecclesias quas eis humanitate mea absque imperiali praecepto usque ad diem sententiae constat indultas Catholicis tradere sine ulla dilatione festinent, ni malunt tot sanctionum laqueis irretiri: quas quidem, si unitati catholicae consentire voluerint, eorum esse sat certum est. Maiore autem causa atque solertia post detectam modis omnibus unitatem superstitionemque convictam a proprii debent facinoris intentione depelli.
Hi autem qui post vetita legum eorum se coetibus miscuerint, indubitanter intellegant poenam se imperiali arbitrio praestitutam ulterius vitare non posse, quos principe loco post agnitae catholicae reverentiam legis ad profanos eorum coetus communionemque rediisse sat clarum est. Quod ut ante non fieret, patientiae tantum consideratione et spe correctionis aliqua parte ex parte distuleram. Hactenus igitur inimicos fidei Christianae legibus insultasse sufficiat, maxime cum eorum notas certum sit esse personas. Quid necesse est tot sanctionum, quoniam nulla emendatio subsecuta est, nexibus subdi?
Ipsam vero catholicorum episcoporum, etiam post victoriam veritatis, noverint Donatistae manere sententiam, ut completis collationibus quas eis et ante oblatas publica conscientia retinetur, et nunc offerri sine dubitatione sat certum est, sese suscipi posse cognoscant. Superioris autem edicti fidem in omnibus certum est reservari. Unde unusquisque Donati communionis episcopus ad loca propria sine ulla debet inquietudine ac molestia remeare; quatenus in propriis constitutus, aut ad unam veramque Ecclesiam revertatur, aut satis legibus facere sine dissimulatione non differat. Hi autem qui in praediis suis circumcellionum turbas se habere cognoscunt, sciant, nisi eorum insolentiam omnimodis comprimere et refraenare gestierint, maxime ea loca a fisco mox occupanda. Siquidem tam catholicae legi quam quieti publicae, ut eorum conquiescat insania, in hac parte consulitur.
Gestorum autem relectio qua profertur superius memoratum a Donatistis errorem schismatis exstitisse, atque Caecilianum et caeteros, quos improbe crediderant accusandos, fuisse purgatos, sanctitatem vestram plenissime poterit edocere. (Et alia manu): Proponatur: (Datum Carthagini) post consulatum Varanis, viri clarissimi, VI kalendas iulias.