LIBER SECUNDUS

Donatistae dicunt nequam quod est bonum et contra.

1. 1. Quae tandem vis nisi caecitas et vanitas animi cogit homines clausis ut dicitur oculis tamquam in alterum iacere, quod in eum qui iecit continuo redeat eumque ictu reciproco affligat intacto illo quem vulnerare voluerat, sicut isti donatistae de omnibus fere Scripturarum testimoniis faciunt, quae cum se adversus nos proferre arbitrantur, velut ammonere nos videntur, quales eos esse ipsa Scriptura convincat? Quid enim facit aliud quod vel pro se vel contra nos Parmenianus putat esse quod scriptum est: Vae his qui dicunt quod nequam est bonum et quod bonum est nequam, qui ponunt lucem tenebras et tenebras lucem, qui ponunt id quod amarum est dulce et dulce amarum ¹? O stultissimam caecitatem! Quid enim tam bonum et tam iocundum quam fratres habitantes in unum ²? Quod illi nequam dicunt et amarum ponunt, qui se ab omnibus fratribus separarunt, dum vanas suspiciones suas, ne dicam factiosas calumnias, vel non excitare vel excitatas tolerare noluerunt. Qui si veram paleam odissent et ipsi palea non essent, non propter eam se a tritico Dominico per totum agrum id est hunc mundum seminato et crescente seiungerent.

Praesumptionem suam vocant lucem.

1. 2. Exclament itaque quantum possunt: Vae his qui dicunt quod nequam est bonum et quod bonum est nequam ³. Respondemus : " Hoc verum est " et addimus aliud: Vae his qui perdiderunt sustinentiam ⁴, dum ponunt lucem tenebras et tenebras lucem ⁵. Quid enim lucidius promissis Dei, qui temporibus nostris exhibuit quod ante annorum milia praenuntiavit, in semine Abrahae, quod est Christus, benedictionem omnes gentes habituras ⁶, et quid tenebrosius praesumptionibus hominum, qui propter temere obiecta et numquam probata crimina traditorum - quae si vera essent numquam Deo praeiudicarent quominus quod promisit impleret - perisse dicunt christianum nomen de tot gentibus in orbe terrarum et in sola Africa remansisse? Et hanc praesumptionem suam lucem dicunt, promissa vero Dei iam ipso effectu rerum illuminata mendaciorum tenebris operire contendunt et insuper adversus nos facta sua clamant dicentes: Vae his qui ponunt lucem tenebras et tenebras lucem. Itane lux erat Optatus et eum tota Africa tenebras appellabat, an eum potius esse tenebras tota Africa sentiebat et isti eum lucem vocabant, qui non ponunt lucem tenebras et tenebras lucem? " Sed displicebat ", inquiunt, " Optatus in communione nostra omnibus bonis ". Non ergo eum lucem vocabatis et tamen ei communicabatis. Eligite itaque quid velitis, aut non obesse in una communione tenebras luci, sed sufficere luci ut tenebras improbet et eas pro unitate, si expellere non potest, toleret, atque ita non fuisse causam cur ab innocentibus fratribus, quibus malos certe non potuistis ostendere, etiamsi vobis cognitos fuisse dicatis, tenebroso schismatis sacrilegio disiungeremini; aut si non sufficit luci ut improbet tenebras quas expellere non potest, id est si non sufficit bonis ut improbent malos quos excludere vel emendare non possunt, facilius unus Optatus partem Donati in una Africa notissimus et apertissimus maculavit quam quilibet Afer traditor tot gentes per orbem terrarum, etsi non dicam falsis criminibus accusatus, tamen, quod impudentissime negatur, ignotus.

Accipiunt perverso corde Scripturas.

1. 3. Accipientes itaque perverso corde Scripturas non eas faciunt obesse nobis, sed sibi, quando ad hoc putant esse scriptum: Vae his qui dicunt quod nequam est bonum et quod bonum est nequam ⁷, ne paleam frumenta inter se tolerent usque ad tempus ventilationis, ut, cum male intellegunt: Vae his qui dicunt quod nequam est bonum et quod bonum est nequam, compleatur in eis: Vae his qui perdiderunt sustinentiam ⁸. Si autem intellegant in eos hoc esse dictum, qui opinantes quod malum est bonum esse mala committunt vel hi qui talibus laudando atque approbando consentiunt, quae duo genera uno in loco Scriptura commemorat dicens: Quoniam laudatur peccator in desideriis animae suae et qui iniqua gerit benedicetur ⁹, recte intellegent nec turbabuntur, cum et apud ipsos inveniuntur mali, nisi quod eos pro Donati parte tolerant quos pro Christi unitate debuerunt, et per hanc obstinationem animositatis suae coguntur miseri in schismate suo ferre quos norunt, in orbe terrarum accusare quos nesciunt. Quisquis ergo vel quod potest arguendo corrigit vel quod corrigere non potest salvo pacis vinculo excludit vel quod salvo pacis vinculo excludere non potest aequitate improbat, firmitate supportat, hic est pacificus et ab isto maledicto quo Scriptura dicit: Vae his qui dicunt quod nequam est bonum et quod bonum est nequam, qui ponunt lucem tenebras et tenebras lucem, qui ponunt quod amarum est dulce et quod dulce est amarum ¹⁰ omnino liber, prorsus securus, penitus alienus.

Dicunt: Deus non vera dixit.

2. 4. Obiciunt iterum simile aliquid solita caecitate. " De vobis " inquiunt " dicit Scriptura: Qui iudicat iustum iniustum, iniustum vero iustum, execrabilis apud Deum ¹¹ ". Cur non ista exsecratio potius in illos cadit, qui universum orbem terrarum christianum damnare ausi sunt inauditum, in quo tam ingenti hominum numero sine ulla dubitatione fuerunt et sunt ab eorum criminibus innocentes? Hoc ergo modo quod iustum est iudicarunt iniustum, quod autem iniustum est iudicarunt iustum, cum Optatum Gildonianum, decennalem totius Africae gemitum, tamquam sacerdotem atque collegam honorantes in communione tenuerunt. Aut si eum corde improbabant, sed pro pace tolerabant, discant nullius pacifici patientiam malo non consentientem ab ullis malis posse maculari, atque ita sentiant, in qua perditione iaceant qui propter falsa sive vera - non enim hoc nunc quaeritur - crimina Afrorum unitatem spiritus in vinculo pacis ¹² non servant cum orbe terrarum. Qui si dicerent: " Nescimus an sint per tot gentes terrarum transmarinarum boni christiani ", impudentissime dicerent. Deus enim perhibet testimonium frumentis suis, quae per totum agrum seminans quamvis cum zizaniis a diabolo superseminatis tamen usque ad messem crescere praenuntiavit; unde etsi homines ipsos minus novimus, esse tamen eos ideo novimus, quia mentiri Deum non potuisse fide certissima retinemus. Cum ergo sacrilega impudentia dicerent: " Nescimus utrum sint in cetero terrarum orbe boni christiani ", videant qua insania dicere audeant - quotidie enim non dubitant dicere: - " Scimus non ibi esse christianos ". Aliud est utique: " Nescimus an sint ", aliud: " Scimus quod non sint ", utrumque infidele et impium est. Sed si detestandus est qui dicit: " Nescio an vera dixerit Deus ", quid est ille qui dicit: " Scio quod non vera dixerit Deus "?

Mendaciter iactitant se Evangelium ab igne salvasse.

2. 5. Certe arbitror quod neminem istorum offendere debeo, si Donato Deum praeposuero. Quantumlibet enim ament Donatum, plus timent Deum; postremo, quantum ipsi ament Donatum, nos novimus quia solus Deus verax est, omnis autem homo mendax ¹³. Christus ergo, qui super omnia Deus est benedictus in saecula ¹⁴ et qui verissime de se ipso dixit: Ego sum veritas ¹⁵, cum servi eius ab eo quaererent, utrum vellet eos ire et colligere zizania: Sinite, inquit, utraque crescere usque ad messem ¹⁶, Donatus autem dicit zizania quidem crevisse, frumenta vero esse deminuta. Eligant isti cui credant. Christus id est veritas dicit: Ager est hic mundus ¹⁷, Donatus autem dicit agrum Dei solam Africam remansisse. Eligant cui credant. Christus id est veritas dicit: In tempore messis dicam messoribus: colligite primum zizania ¹⁸; et exponit dicens: Messis est finis saeculi ¹⁹, Donatus autem dicit per praecisionem partis suae ante messem a frumentis zizania separata. Eligant cui credant. Christus id est veritas dicit: Messores angeli sunt ²⁰, Donatus autem dicit se atque collegas suos hoc fecisse ante messem quod ille dixit angelos in messe facturos. Eligant cui credant. Certe christianos se dicunt: Christum eis Donatumque proponimus. Si verba dant Christo, cor autem Donato, considerent qui sint. Ego parco, non invehor, non exaggero, dolorem meum melius premo quam promo. Si autem dicunt se Christo dare cor suum, Christo ergo credant dicenti quod per totum mundum et filii regni crescant et filii maligni ²¹, non Donato dicenti quod per mundum filii maligni tantummodo creverint, filii autem boni usque ad solam Africam deminuti sint. Quodsi Christo credunt, non iam dicimus cum Ecclesiis orbis terrarum, sed cum ipso Evangelio pacem habeant, quod ab igne se conservasse mendaciter iactitant, quia factis non probant.

Rem manifestissimam videre non possunt.

3. 6. Iam illud quo pertinet quod idem Parmenianus ex propheta Isaia nobis obiciendum putavit: Numquid non valet manus Domini salvos facere aut gravavit aurem ne exaudiat? Sed delicta vestra distinguunt inter medium vestrum et Dei, et propter peccata vestra avertit faciem a vobis ne misereatur. Manus enim vestrae sanguine coinquinatae sunt et digiti vestri in peccatis; labia autem vestra locuta sunt iniquitatem et lingua vestra iniustitiam meditatur. Nemo loquitur iusta nec est iudicium verum. Confidunt in vanis et loquntur inania, quia parturiunt dolorem et pariunt iniquitatem. Ova aspidum eruperunt et telam araneae texunt, et qui erat de ovis illis manducaturus conterens invenit olidum et in ipso basiliscum. Tela ergo eorum non erit ad vestiendum neque se operient de operibus suis. Opera enim illorum opera iniquitatis, pedes autem eorum ad nequitiam currunt veloces ad effundendum sanguinem, et cogitationes eorum cogitationes insipientium. Contritio et miseria in viis eorum, et viam pacis non cognoverunt ²². Quos isto loco Scriptura describit, ubicumque fuerint etiam inter bonos non obsunt bonis, sicut non obest palea frumentis, donec veniat Dominus areae ferens ventilabrum in manu sua et mundet aream suam, frumenta recondat in horreum, paleam vero comburat igni inextinguibili ²³; sicut non obfuit bonis tanta multitudo sceleratorum, quod per Ezechielem prophetam didicimus, illis videlicet qui gemebant et maerebant facinora populi quae fiebant in medio eorum ²⁴. Unde, quia eos corrigere non poterant nec ab unitate populi Dei se ullo modo separare debebant, pro merito innocentissimae tolerantiae suae signari meruerunt et in illorum perditorum vastatione atque interitu liberari. Verumtamen isti qui haec catholicis obiciunt cur non se respiciunt, quorum et catervae gregum furiosorum huc atque illuc armatae ferro ac fustibus volitant et tam crebris ubi potuerint stragibus nequaquam in tanta immanitate satiantur, ubi per busta cadaverum eorum cum feminis, quae cum illis passim commixtae contra ordinem rerum divinarum et humanarum diebus ac noctibus evagantur, tanta fervet ebrietas, ut inde insaniam quotidianam non solum alios insectandi, sed etiam se ipsos praecipitandi concipiant? Horum pedes ad malitiam non currunt nec veloces sunt ad effundendum sanguinem ²⁵? Ab istis non recedit iudicium, qui sibi etiam iniustissimas licentias inordinatae potestatis usurpant? Istis non fiunt tenebrae, dum sustinent lumen in falso martyrio ²⁶? Nonne in media nocte ambulant et per diem, quandoquidem dicit Apostolus: Qui inebriantur, nocte sunt ebrii ²⁷? Nonne isti cadunt in meridie quasi media nocte ²⁸? Quod quidem omnium haereticorum est, qui rem manifestissimam in luce omnium gentium constitutam videre non possunt, extra cuius unitatem quidquid operantur, quamvis magna sollertia et diligentia fieri videatur, tam illis nihil prodest adversus iram Dei, quam nec aranearum telae possunt defendere a frigore.

Pro pace Donati multum favetur.

3. 7. Quid ergo de hoc prophetico capitulo ponunt quod in ipsos retorqueri non possit nisi forte de ovis aspidum, quorum multum meminerat dictator ille sententiae plenarii concilii trecentorum decem, cum ex universis provinciis Africae convenerunt? Hoc certe nunc si viveret Parmenianus non diceret nec ex propheta Isaia poneret adversus nos: Ova aspidum eruperunt ²⁹. Respiceret enim adiunctum collegio suo Felicianum Mustitanum et Praetextatum Assuritanum, quos ex numero damnatorum quasi bono pacis, non tamen Christi sed Donati, velut integros denuo receperunt, qui et erant ova aspidum et eruperant. Sic enim eos describunt trecenti decem " plenarii concilii ore veridico ", sicut eorum gesta etiam proconsularibus gestis allegata testantur. Haec enim certe concilii eorum verba sunt: " Licet enim viperei seminis noxios partus venenati uteri alveus diu texerit et concepti sceleris uda coagula in aspidum membra tardo se calore vaporaverint, tamen conceptum virus evanescenti umbraculo celari non potuit. Nam etsi sero publicum facinus et parricidium suum feta scelerum vota pepererunt ". Haec ova aspidum iam eruperant iamque horribilia et male olentia cum venenosis fetibus erant ab eorum communione proiecta, sed erat intus Optatus basiliscus, qui nutu quodam regali, quo inter serpentes excellere dicitur, etiam proiectos aspides revocaret. Aut si haec pro pace non obsunt, quid catholicis obiciunt quos convincere nequiverunt, cum ipsi receperint quos ore proprio damnaverunt? Si haec pro pace non obsunt Christi, obsunt tamen pro pace Donati, cui multum favetur in iniuriam pacis Christi, pro quo sacrilegio quidquid corporalibus molestiis patiuntur ammonitio Dei est cavendae damnationis aeternae. Nam ipsi vere sanguinem non solum corporaliter per furias Circumcellionum, sed etiam spiritaliter fundunt, qui orbem terrarum, si possint, rebaptizare conantur. Aut si solus ille sanguinem fundit, qui carnem mortalem vel vulnerat vel vulnere perimit, ille autem non fundit, qui seductas animas sacrilegio schismatis perimit, quare in schismaticos suos Maximianistas per eamdem plenarii concilii sui sententiam talia dixerunt: Veloces pedes eorum ad effundendum sanguinem ³⁰, cum ab eis constet corporaliter neminem occisum, neminem vulneratum, sed insuper eos ab istis multa perpessos, cum de basilicis per iudiciarias potestates excluderentur? Qualia multis ante separationem Maximianistarum, cum in uno pariter essent, multa fecerunt, eis qui priora ex parte Donati schismata fecerant. Cui enim umquam schismatico suo pepercerunt, qui sibi ab orbe terrarum, cuius ipsi schismatici sunt, nimis impudenter parci volunt, cum a sola ipsa vera unitate iustissime schismata puniantur, si eo modo ista punienda sunt?

In communione sacramentorum non omnes contaminantur.

4. 8. Et illud quod scriptum est: Secundum principem populi sic et ministri ipsius, et qualis rector est civitatis tales et inhabitantes ³¹, si intellegerent quo pertinet, nec nobis obicerent nec ipsi vana iactantia superbirent. Nos enim, ut hominum spem, quae in solo Deo tuta recteque secura est, non in hominibus collocemus, quoniam scriptum meminimus: Maledictus qui spem suam ponit in homine ³², non intellegimus hoc loco principem populi et rectorem civitatis episcopum significari; non ideo, quia non possumus innumerabiles sanctos in catholica episcopos intueri, sed ne cuiusquam ut dixi spes hominis in homine collocetur et, si ei forte contingat in ea vivere civitate, ubi non sit bonus episcopus, arbitretur impune se malum fieri, usurpans ad defensionem suam tam perverse intellectam istam Scripturam quam perverse ab istis intellegitur, et dicens ideo se bonum esse non posse, quia secundum principem populi sic et ministri eius, et qualis rector est civitatis tales et inhabitantes ³³. Contradicitur enim huic errori Veritatis ore dicentis: Quae dicunt facite, quae autem faciunt facere nolite. Dicunt enim et non faciunt ³⁴. Habentes itaque plebes tales episcopos, qui bona dicant ex cathedra Moysi et ea quae dicunt non faciant ³⁵ ex pestilentia sua ³⁶, si illi faciant ea bona quae dicunt et non faciant mala quae faciunt, sicut praecepit Dominus, nonne satis indicant non ita intellegendum principem populi et rectorem civitatis quomodo isti intellegunt, quia possunt esse populi boni et ubi fuerint episcopi mali, sicut potuit esse populus malus ubi fuit Moyses princeps et rector bonus? Errantes enim in verbis sanctarum Scripturarum et, sicut dicit Apostolus: non intellegentes neque quae loquuntur neque de quibus affirmant ³⁷, ipsi potius secundum perversitatem intellectus sui magnas patiuntur angustias, cum eis dicitur: " Ergo qualis fuit Optatus, talis fuit et plebs Thamugadensis; et si communione sacramentorum, sicut dicitis, contaminantur et illi qui facta mala improbant, etiam illa quae pro pace tolerant unitatis, tales estis et vos omnes, qui et illi collegae vestro et illi plebi communicastis, cum illum tota Africa Gildonis satellitem manifesto gemitu declararet ". Quem propterea saepe nomino, quia ita manifestus apparuit, ut ubicumque fuerit nominatus nullus se ignorare respondeat.

Separatio populorum fit in ultima ventilatione.

4. 9. Nam ipsi respiciant et recordentur quam multos inter se similes habeant, quorum par malitia est, sed impar notitia, et aliquando veniant ad veram sententiam istorum verborum et intellegant unum populi principem Dominum nostrum Iesum Christum, cuius ministri sunt boni, et ipsum rectorem civitatis illius Hierusalem, quae est mater nostra aeterna in caelis ³⁸. Cuius rectoris dignitati congruunt habitantes non ad aequalitatem, sed pro modo suo, quia dictum est eis: Sancti eritis, quoniam et ego sanctus sum ³⁹, secundum quandam scilicet imaginis similitudinem, in quam transformamur de gloria in gloriam tamquam a Domini spiritu ⁴⁰ munere illius, qui nos facit conformes imaginis Filii sui ⁴¹. Est et alterius mali populi diabolus princeps et rector eius civitatis, quae mystice Babylonia dicitur ⁴², quoniam principes et rectores tenebrarum harum ⁴³ id est peccatorum ipsum et angelos eius apostolus Paulus appellat, et illius ministri similes eius sunt, quia transfigurant se in ministros iustitiae, sicut ille in angelum lucis ⁴⁴, et inhabitantes rectori pessimo in factis similibus congruunt. Sed istorum populorum atque civitatum tunc erit aperta separatio, cum ista messis fuerit ventilata; quod donec fiat omnia tolerat dilectio frumentorum, ne, dum grana paleam praepropere fugiunt, a consortibus granis impie separentur.

Sacrificia non obsunt bonis, sed offerentibus malis.

5. 10. Quid igitur iam valet ad causam quod isti nobis obiciunt, quia per Isaiam dicit Dominus de malis sacrificatoribus: Facinorosus qui sacrificat mihi vitulum quasi qui canem occidat, et qui ponit similaginem quasi sanguinem porcinum; et qui offert thus in memoria quasi blasphemus ⁴⁵? Haec omnia multo congruentius de illis dicuntur, qui contra Ecclesiam Dei toto sicut promissa est orbe diffusam altare sui schismatis erexerunt; quod eos sacrilegium omnes involvit, et quilibet ubilibet offert sacrificium tali corde vel factis, ut haec audire mereatur, perniciem sibi infert, non illis bonis qui secundum prophetam Ezechielem gemunt et maerent peccata et iniquitates quae fiunt in medio eorum ⁴⁶, quamvis non se inde corporaliter separent; unicuique enim tribuit Dominus secundum cor suum ⁴⁷. Nam si primis temporibus non obfuerunt mali sacerdotes vel collegis bonis, sicut fuit Zacharias ⁴⁸, vel popularibus bonis, sicut fuit Nathanael in quo dolus non erat ⁴⁹, quanto magis nihil obest in unitate christiana episcopus malus vel coepiscopis bonis vel laicis bonis, cum iam ille sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedec et pontifex noster sedens ad dexteram Patris interpellat pro nobis ⁵⁰, qui traditus est propter delicta nostra et resurrexit propter iustificationem nostram ⁵¹. Nec illud ergo bonis obest, sed offerentibus malis, quod verissime dictum est: Dona iniquorum non probat Altissimus ⁵². Non enim dixit: " Dona eorum qui pro pace iniquos tolerant non probat Altissimus ", cum tamen nec isti ea quae obiecerunt probare potuerint eo tempore quo schisma fecerunt. Alioquin illis exclusis istos hereditas Christi toto orbe diffusa in communione catholica detineret.

Si boni essent Donatistae deberent tolerare malos pro pace Christi.

6. 11. sacrificia, inquit, impiorum execratio est Domino; etenim inique offerunt illa ⁵³. Iam supra responsum est quia non est iniquus Christus, qui pro nobis se ipsum obtulit et noster in caelo mediator est ⁵⁴, quo suam Ecclesiam gubernante bonis mali non oberunt qui vel ignorantur vel pro pace tolerantur, donec ipse veniat ac separet praemissis messoribus a messe zizania et ventilabro paleas a frumentis ⁵⁵, quamquam isti, quod saepe dicendum est, falsa crimina obiecerint, quae si etiam vera essent bonorum caritati pro unitate in unitate omnia toleranti ⁵⁶ nihil nocerent, si ea forte etiam cognita iudicibus ecclesiasticis persuadere non possent. sacrificia ergo impiorum eis ipsis oberunt qui offerunt impie. Nam unum atque idem sacrificium propter nomen Dei, quod ibi invocatur et semper est sanctum, tale cuique fit, quali corde ad accipiendum accesserit. Qui enim manducat et bibit indigne, iudicium sibi manducat et bibit ⁵⁷. Non ait " aliis ", sed sibi. Qui ergo digne manducat et bibit, gratiam sibi manducat et bibit. Illi ergo videant utrum digne manducent, qui inter tam multos parentes et filios, maritos et uxores, inter tam multos, quod est potissimum, Dei heredes et Christi coheredes ⁵⁸ toto orbe diffusos nefario schismate diviserunt, cum possent utique, si boni essent et vere malos arguerent, fructuose tolerare pro pace Christi quae perniciose tolerant pro parte Donati.

Unusquisque portat sarcinam suam.

7. 12. " In Exodo ", inquit, " scriptum est: Sacerdotes autem qui accedunt ad Dominum Deum sanctificentur, ne forte derelinquat eos Dominus ⁵⁹, et iterum: Et cum accedunt ministri ad altare sancti, non adducant in se delictum, ne moriantur ⁶⁰, et illud in Levitico: Homo qui habuerit maculam et vitium non accedat offerre dona Deo ⁶¹ ". Bene quod de veteribus Libris testimonia ista proponunt. Dicant ergo mihi, cui sancto secundum salutem spiritalem obfuerit vel in sacerdotibus vel inter populum constituto malus aut maculatus sacerdos. Ubi erat Moyses et Aaron, ibi murmuratores sacrilegi, quos Deus semper a facie sua perdere minabatur; ubi erat Caiphas et ceteri tales, ibi Zacharias, ibi Simeon et ceteri boni; ubi Saul, ibi David; ubi Ieremias, ubi Isaias, ubi Daniel, ubi Ezechiel, ibi sacerdotes mali et populi mali; sed sarcinam suam unusquisque portabat.

Habent et ipsi, apud eos, iniquos.

7. 13. Omitto dicere quam scelerata superbia dicatur neminem esse inter collegas suos vel se ipsum non esse cum aliqua macula et vitio non membrorum, sed quod peius est morum. Quod ubi agere cum eis coeperimus, respondent interesse qualis sit macula et quale vitium, quasi Scriptura discreverit quae ait: Homo qui habuerit maculam et vitium non accedat offerre dona Deo ⁶². Nullamne maculam et vitium habuit non dico Optatus, sed ipse Parmenianus aut ipse Donatus? Sed tanto isti amore hominum caeci sunt et corde impudico adulteros mentis suae uni legitimo viro coaequare non dubitant, ut quod de solo Domino Iesu Christo dici potuit etiam in Donato perfectum fuisse contendant. Quis dabit oculis meis fontem lacrimarum? ⁶³ Quis congruus huic sceleri gemitus concusso pectore exprimitur? Sed interim attendant utrum saltem Optatus habuerit aliquam maculam aut aliquod vitium; non usque adeo caeci sunt, ut et istius vitam omnino immaculatam et omni vitio carentem fuisse respondeant. Cur ergo accedebat offerre dona Deo et ab eo ceteri coniunctis manibus accipiebant, quod maculosus et vitiosus obtulerat? Attendant in ceteris suis utrum nulla sit macula ebriositas, sed prius legant quibus sceleratis ebriosos apostolus Paulus adiunxerit ⁶⁴; utrum avaritia nulla sit macula, quam idem Apostolus sic detestatur, ut idolorum comparet servituti ⁶⁵.

Homo, etsi optimus, non potest esse sine aliquo vitio.

7. 14. Qui autem rectissime sapiunt, intellegunt quemlibet hominum, quamvis iam pro consortio societatis humanae non absurde dici possit iustissime vivere, non posse tamen esse sine aliquo vitio, quamdiu caro concupiscit adversus spiritum, spiritus autem adversus carnem ⁶⁶. Et: Qui natus est ex Deo non peccat ⁶⁷, et: Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus et veritas in nobis non est ⁶⁸. Quamvis enim, in quantum ex Deo nati sumus, non peccemus, inest tamen adhuc etiam quod ex Adam sumus, quia nondum est absorta mors in victoriam ⁶⁹, quod etiam in corporum resurrectione promittitur ⁷⁰, ut omni modo beati et immaculati et incorrupti simus qui iam secundum fidem filii Dei sumus, sed secundum speciem nondum apparuit quod erimus ⁷¹. Nondum enim re, sed spe salvi facti sumus. Spes autem quae videtur non est spes. Quod enim videt quis, quid sperat? Si autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus ⁷². Quamdiu autem per patientiam exspectamus redemptionem corporis nostri ⁷³, non audeamus nos dicere carere omni vitio, ne ipsa superbia sit immanissimum vitium, et evigilemus aliquando atque videamus in sacerdotibus illius temporis, cum corporalia vitia vitabantur, illum praefigurari, qui cum esset Deus factus est homo propter nos, solus vere agnus immaculatus ⁷⁴ et sacerdos sine vitio. Ideoque et tunc sacerdos solus intrabat in Sancta sanctorum ⁷⁵, populus autem stabat foris, sicut nunc ille sacerdos post resurrectionem intravit in secreta caelorum, ut ad dexteram Patris interpellet pro nobis, populus autem cuius ille sacerdos est adhuc foris gemit. Nam cum episcopo intus est populus et orat cum illo et quasi suscribens ad eius verba respondet: " Amen ". Usque adeo tunc, quando sine ulla macula et sine ullo vitio, quia non poterant animi, sacerdotum corpora quaerebantur ⁷⁶, solus ille praefigurabatur, non isti superbi et impii, qui fornicante anima non zelant sponso, sed eis se audent ostentare pro sponso.

In oratione possunt et mali inter bonos non exaudiri, et boni inter malos exaudiri.

8. 15. " In Evangelio ", inquit, " scriptum est: Deus peccatores non audiet; sed si quis Dominum coluerit et voluntatem eius fecerit, illum audiet ⁷⁷ ". Et hic absoluta responsio est. Si enim duo simul orent, unus peccator et alter qui Dominum colit et voluntatem eius facit, nimirum illum audit, illum non audit. Quid sibi ergo vult hoc testimonium vel quomodo pro se arbitrantur esse proferendum, cum his verbis maxime securi fiant inter malos boni nec ulla causa corporalis separationis existat, ut nefario schismate homines etiam a bonis per spiritalem discordiam separentur, quandoquidem possunt et mali inter bonos non exaudiri propter infidelitatem suam et boni inter malos exaudiri propter fidem suam? Deus enim qui cordis inspector est ⁷⁸ non errat, ut alium pro alio vel exaudiat vel repellat. An propterea dicunt haec, ut intellegatur episcopus malus non exaudiri, cum pro populo rogat? Quod etsi ita esset, non ideo tamen populus, si bonus atque fidelis est, sollicitus esse debet. Securos enim illos facit illa Scriptura quae ait: Fratres, haec scribo vobis, ut non peccetis; et si quis peccaverit, advocatum habemus ad Patrem Iesum Christum iustum, et ipse est propitiatio pro peccatis nostris ⁷⁹. Quam veraci et pia humilitate dictum sit audiant, si habent aures unde audiant. Ioannes enim dixerat : Haec scripsi vobis, ut non peccetis. Si ita sequeretur ut diceret: " Et si quis peccaverit, advocatum habetis ad Patrem Iesum Christum iustum, et ipse est propitiatio pro peccatis vestris ", se ipsum a peccantibus quasi segregasse videretur, ut iam non ei opus esset propitiatio quae fit per mediatorem sedentem ad dexteram Patris et interpellantem pro nobis ⁸⁰. Quod utique non solum superbe, sed etiam falso diceretur. Si vero etiam ita diceret: " Haec scripsi vobis, ut non peccetis, et si quis peccaverit, mediatorem me habetis ad Patrem, ego exoro pro peccatis vestris ", sicut Parmenianus quodam loco mediatorem posuit episcopum inter populum et Deum, quis eum ferret bonorum atque fidelium christianorum, quis sicut Christi apostolum et non sicut antichristum intueretur? Et tamen isti lacus detriti fumosam istorum superbiam ferunt et Spiritum sanctum continere non possunt ⁸¹, ut servent unitatem spiritus in vinculo pacis et in omnibus orationibus suis de uno mediatore securi sint ⁸².

Christus unus verusque Mediator est.

8. 16. Homines enim omnes christiani invicem se commendant orationibus suis. Pro quo autem nullus interpellat, sed ipse pro omnibus, hic unus verusque mediator est ⁸³, cuius typus quoniam praefigurabatur in sacerdote Veteris Testamenti, nullus et illic invenitur orasse pro sacerdote. Paulus autem apostolus, quamquam sub capite praecipuum membrum ⁸⁴, sed tamen quia membrum est corporis Christi et noverat non per figuram in interiora veli ad Sancta sanctorum, sed per expressam et redditam veritatem in interiora caeli ad sanctitatem non imaginariam sed aeternam pro nobis intrasse maximum et verissimum sacerdotem ⁸⁵, Ecclesiae se orationibus etiam ipse commendat nec mediatorem se facit inter populum et Deum, ut pro se orent invicem omnia membra corporis Christi, quoniam pro invicem sollicita sunt membra et, si patitur unum membrum, compatiuntur omnia membra ⁸⁶ et, si glorificatur unum membrum, congaudent omnia membra; ac sic oratio pro invicem membrorum omnium adhuc in terra laborantium ascendet ad caput quod praecessit in caelum, in quo est propitiatio pro peccatis nostris ⁸⁷. Nam si esset mediator Paulus, essent utique et ceteri coapostoli eius, ac sic multi mediatores essent nec ipsi Paulo ratio constaret qua dixerat: Unus enim Deus, unus et mediator Dei et hominum homo Christus Iesus ⁸⁸. In quo et nos unum sumus, si servemus unitatem spiritus in vinculo pacis ⁸⁹: nec propter malos bonos deseramus, sed propter bonos malos sufferamus: ne, cum defendere volumus quod temeraria praesumptione relinquimus incognitos, cogamur maiore scelere damnare inauditos.

Etiam mali episcopi possunt exaudiri pro devotione populorum.

8. 17. Quid quod etiam invenitur in Scripturis Balaam propheta non de populo Israhel sed alienigena conductus ab inimico, ut populo Dei malediceret, conversus a Domino ad benedicendum, cuius verba omnia bene imprecantis audimus et legimus ⁹⁰, et cum aliud haberet in voto, verba tamen precantis et bona sunt et pro populo exaudiuntur a Domino. Unde non mirum est sic verba bona quae pro populo dicuntur in precibus, etiamsi a malis dicantur episcopis, exaudiri tamen non pro perversitate praepositorum, sed pro devotione populorum. Verumtamen quod scriptum est in Evangelio: Deus peccatores non audit; sed si qui Dominum coluerit et voluntatem eius fecerit, ipsum exaudiet ⁹¹, non a Domino dictum est, sed ab illo qui oculos corporis iam quidem restitutos habebat, sed ei oculi cordis nondum patebant, unde ipsum Dominum adhuc prophetam putabat. Nam eum postea cognitum Dei Filium suppliciter adoravit ⁹². Ipse autem Dominus, cum in uno templo orarent publicanus et Pharisaeus, peccatorem confitentem peccata sua magis iustificatum dicit quam Pharisaeum iactantem merita sua ⁹³, cui similes isti sunt. Quamquam enim iustificatus destiterit esse peccator, tamen ut iustificaretur peccator orabat et peccata confitebatur et exauditus iustificatus est, ut desineret esse peccator. Non itaque desineret esse peccator, nisi prius exaudiretur peccator. Quamobrem non quidem omnem peccatorem exaudiri, sed tamen non omnem peccatorem non exaudiri veritas testis est.

Verba Dei non prosunt peccatoribus non ea facientibus, sed prosunt audientibus.

9. 18. Obiciunt etiam quod dictum est in Psalmis : Peccatori autem dicit Deus: ut quid exponis iustificationes meas et assumis testamentum meum per os tuum? Tu autem odisti disciplinam et abiecisti sermones meos retro. Si videbas furem, concurrebas cum eo et cum moechis particulam tuam ponebas. Sedens adversus fratrem tuum detrahebas et adversus filium matris tuae ponebas scandalum ⁹⁴, sed aperiant aliquando aures cordis et desinant esse non intellegentes neque quae locuntur neque de quibus affirmant ⁹⁵. Attendunt enim dictum peccatori: Ut quid exponis iustificationes meas et assumis testamentum meum per os tuum? ⁹⁶ Et non intellegunt ad hoc dictum, ut sciat nihil sibi prodesse verba Dei quae ore pronuntiat, si quod dicit ipse non facit, verumtamen aliis prodesse qui etiam per malos audiunt et faciunt. Quod Dominus imperat, ipse Dominus in Evangelio docet dicens de Pharisaeis: Cathedram Moysi sedent. Quae dicunt facite, quae autem faciunt facere nolite. Dicunt enim et non faciunt ⁹⁷.

Nullus contagiatur a malis alienis: ergo non fuit causa se ab unitate discendi.

9. 19. Atque utinam vellent in his verbis, quae de psalmo meminerunt, se tamquam in speculo intueri, quomodo proiciant sermones Dei retro qui populis pronuntiant pacem et non amant pacem, quomodo oderint disciplinam ⁹⁸ qui damnare audent orbem inauditum et, quia pro merito, immo longe minus merito pro tanti furoris audacia secundum divinae misericordiae disciplinam temporales molestias patiuntur, non peccata sua puniri confitentur, sed merita coronari gloriantur. Eos sane cum fure concurrisse non dico ⁹⁹, quia fure peior est raptor, quod esse undique conclamabatur Optatus. An cum moechis particulam suam forte non ponunt, qui greges ebrios sanctimonalium suarum cum gregibus ebriis Circumcellionum die noctuque permixtos vagari turpiter sinunt? An non sedentes adversus fratres suos detrahunt, qui propter quosdam, quos convincere nequiverunt, in hereditate Christi toto terrarum orbe diffusa contendunt non esse christianos, atque ita adversus filium matris suae, id est parvulum adhuc in fide et sacramentorum lacte nutriendum, perniciosissimum scandalum ponunt ¹⁰⁰, dum nesciens adhuc sequi Deum Patrem infirmus sequitur hominem et simulata atque adumbrata specie veritatis illectus ab unitatis compage crudeli laceratione divellitur? Sed si eis, qui mala non faciunt in eadem parte, mala facta displicent ceterorum nec obesse sibi aliena scelera credunt, quae in medio sui fieri gemunt et maerent ¹⁰¹, cur in communi sacrilegio schismatis perniciose tolerant quod fructuose tolerare in unitatis integritate potuerunt? Possunt enim dicere, si tamen iam ipsis rebus experti evigilant aliquando, possunt dicere mala singulorum ceteris non obesse qui nec faciunt nec approbant talia; non autem singulorum malum esse schismatis sacrilegium, sed ad omnes eos pertinere qui catholicae non communicant unitati facillime possunt convinci, etiamsi difficillime confiteri. Qua enim causa in eorum communione ad alios non pertinent crimina aliorum, ea causa schisma crimen est omnium, quia, cum se inter ipsos suos aliorum sceleribus maculari non posse iam dicunt, simul fateantur necesse est non se habuisse causam cur ab unitate discederent, ubi eos non possent aliorum scelera maculare, et propterea scelere schismatis apertissimo tamquam uno mortifero vinculo pariter colligantur.

Etsi sint peccatores, Donatistae habent verum baptismum.

10. 20. " At enim prophetavit Ieremias ", quid prophetavit Ieremias? " Non habere, inquit, verum baptismum eos qui relinquunt Deum. Ait enim: Expectavit caelum super istud et exhorruit multo vehementius, dicit Dominus, quoniam duo nequam fecit populus iste. Me dereliquerunt fontem vitae et effoderunt sibi lacus detritos qui non possunt aquam portare ¹⁰²; et iterum: Facta est mihi, inquit, sicut aqua mendax non habens fidem ¹⁰³; et illud quod scriptum est: Qui baptizatur a mortuo quid proficit lavatio eius? ¹⁰⁴ Et illud in psalmis: Oleum peccatoris non impinguet caput meum; et iterum alibi: Muscae moriturae exterminant oleum suavitatis ¹⁰⁵; et alibi: Sanctus enim Spiritus disciplinae effugiet fictum et auferet se a cogitationibus quae sunt sine intellectu ¹⁰⁶ ". Haec omnia si eo modo intellegenda sunt quo ab istis intelleguntur, nec nobis nec ipsis conquadrat ratio veritatis. Si autem alio modo intellegenda docuero, soli sua pravitate turbantur et, ut non turbentur, ad catholicum refugiunt intellectum, et unde inveniunt exitum responsionis, inde irretiuntur crimine schismatis. Habent enim certe etiam ipsi - non dicam: " tales sunt ", sed hoc dicam quod vel fatentur vel insanissime negant -; habent ergo et ipsi derelinquentes Deum qui est fons aquae vivae ¹⁰⁷, hoc est inique viventes. Neque enim pedibus ac non corde relinquitur Deus. Habent etiam mendaces et non habentes fidem ¹⁰⁸, id est aliud profitentes et aliter conversantes. Habent utique mortuos ¹⁰⁹. Si enim sexui delicatiori et infirmiori delicias non concedit Apostolus dicens de vidua: Quae autem in deliciis agit vivens mortua est ¹¹⁰, quaerant utrum nulli apud se viri et, quod est amplius, praepositi vel ministri vivant in deliciis, atque ita si audent renuntient se mortuos non habere et meliores esse quam illa <est> Ecclesia, cuius angelo in figura praepositorum vel animarum dicitur quod non vivat sed mortuus sit ¹¹¹, et tamen inter septem Ecclesias numeratur nec ei divisae a compage corporis Christi, sed in unitate perseveranti praecepta vitae insuper dantur. Omitto quod in concilio suo adversus Maximianistas dixerunt: " Aegyptiorum admodum exemplo pereuntium funeribus plena sunt litora ¹¹² ". De quorum numero mortuorum nunc intus est Felicianus qui adhuc mortuus baptizat, aut si iam revixit, habet secum illos quos mortuus in schismate baptizavit. Habent certe peccatores ¹¹³. Nam si interrogentur quicumque sibi in ipsis magni videntur, etiam se ipsos peccatores esse non negant. Neque enim non tundunt pectora sua aut cum id faciunt simulate faciunt - quod si ita est, certe vel tunc infeliciter peccant populos suos simulata humilitate fallentes -: aut non dicunt in oratione Dominica: Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris ¹¹⁴. Quod utique non de illis peccatis dicitur quae in baptismi regeneratione dimissa sunt, sed de his quae quotidie de saeculi amarissimis fluctibus humanae vitae infirmitas contrahit, quibus curandis medicamenta praebentur elemosynarum, ieiuniorum et orationum, ut in oratione dicatur quod in elemosynis agitur. Nam et peccatum quod in te alter admisit dimittere, ut et tibi dimittat Deus, magnum opus misericordiae est. Quodsi hoc in oratione ficte, non veraciter dicunt, putantes se non habere quod eis dimittat Deus, id ipsum est inexpiabile sacrilegium, ea ipsa est impia et vesana superbia, quod est certe immane peccatum. Nam de morituris muscis ¹¹⁵ quid dicam, quando in eis non adhuc morituros, sed iam mortuos multipliciter inveniri, sive fateantur sive convincantur, ostendimus? Fictos vero quos fugit Spiritus sanctus disciplinae et sine intellectu ¹¹⁶ perdite viventes quam multos inter se habeant, secundum ea quae supra dicta sunt cogitent. Nam et quicumque ibi latent mali - quod vel eo certum est, quod saepe proditi convictique damnantur non de recentibus tantum factis, sed etiam de vetere consuetudine flagitiorum qui astutissima fictione diu celari potuerunt -; hi utique magis ficti sunt qui se bonos fingendo decipiunt.

Donatistae habent fictos bonos, id est occultos malos.

10. 21. Si ergo sic sunt ista intellegenda ut isti intellegunt, quomodo eis ratio subsistere poterit, cur apud eos qui male vivendo derelinquunt Deum, sive lateant sive noti sint, non fiunt lacus detriti qui continere non valent aquas ¹¹⁷, si hoc loco sacramentum baptismi intellegendum est? Cur autem mendaces et infideles eorum non aquam mendacem ¹¹⁸ sed veracem vel dare vel habere creduntur? Cur ab illorum mortuis qui baptizantur proficit aliquid lavatio eorum ¹¹⁹? Cur peccatores eorum impinguant oleo capita aliena ¹²⁰? Quid ibi muscae moriturae vel mortuae ¹²¹ meruerunt, ut non exterminent oleum suavitatis? Quo privilegio muniuntur quicumque ibi ficti sunt, id est iustitiae pelle obtegunt lupum, ut non eos fugiat sanctus Spiritus disciplinae ¹²²? Aut si fugit eos sanctus Spiritus, quomodo per eos baptizatis datur? Hic enim dici non potest quod solent ineptissime atque impudentissime dicere: " tunc posse a malo baptizari quemquam, si lateat malitia baptizantis ". Qui enim fictus est, tanto magis fictus est quanto magis latet. Ab hoc igitur cum se auferat Spiritus sanctus, quae spes erit baptizati, si baptizantis hominis meritum in illa Dei gratia cogitandum est? Hic omnino quid respondeant non inveniunt, quia malos apertos habere se negant. In quo quidem apertissime convincuntur. Sed quid ad nos? Satis est nobis ad necessarium articulum causae, quod fictos bonos, id est occultos malos esse apud se negare non possunt. Per multos enim redarguuntur, qui cum ibi perditis et sceleratis moribus viverent et per ipsam fictionem diu latuissent, aliquando proditi expulsi sunt. Si ergo nolunt credamus adhuc ibi esse aliquos tales, illi certe qui eiecti sunt, cum illic in eadem fictione laterent et eos fugeret sanctus Spiritus de quo scriptum est: Sanctus enim Spiritus disciplinae fugiet fictum ¹²³, quomodo baptizare potuerunt? Cur non recensentur saltem qui vivunt, ut accipiant baptismum, quem utique a fictis quos deserebat Spiritus sanctus accipere nequiverunt? Si autem dicunt: " Spiritus quidem sanctus daturis fingentibus deerat iustificandis, sed accepturis credentibus aderat abluendis per ineffabilem efficaciam potentiae suae, utrumque facile valens, illos fugere istos fovere, illos culpare istos mundare ", quam pro se quaestionem solvunt, simul cernant solutam esse pro nobis.

Si sunt ministri mortui per iniquitatem, vivit tamen Christus: ipse est qui baptizat, et non...

10. 22. Quod autem intellegitur in hac sententia sanctae Scripturae, quam certe ipsi non intellegentes et quasi pro suis partibus proponentes ad se ipsos convincendos ingerunt nobis, hoc paene in omnibus talibus quaestionibus intellegendum ammonemus, quia scilicet omnia sacramenta, cum obsunt indigne tractantibus, prosunt tamen per eos digne sumentibus, sicut et verbum Dei, unde dictum est: Quae dicunt facite, quae autem faciunt facere nolite ¹²⁴. Nam fodere lacus detritos, qui continere non valent aquas ¹²⁵, quid me prohibet sic intellegere, id esse converti ad voluptatem terrenam et non posse sustinere Spiritum sanctum, quem nomine aquae in Evangelio ¹²⁶ significari quis quoquo modo christianus ignorat? Item aqua mendax non habens fidem ¹²⁷ potest intellegi non falsum baptisma, sed populus mendax et infidelis non adnumeratis veracibus et fidelibus, sed in his solis qui mendaces et infideles sunt. Nam populos aliquando significari vocabulo aquarum legant Apocalypsin et non calumnientur sibi prius potiusque quam nobis. Sic enim dicitur Ioanni: Aquas quas vidisti, super quas sedet meretrix illa, populi et turbae sunt et gentes et linguae ¹²⁸. Et quod scriptum est: Qui baptizatur a mortuo quid ei prodest lavatio eius ¹²⁹, ut interim differam diligentiorem istorum verborum inquisitionem, tutissime accipio paganorum baptismata esse denotata, quia homines et a iustitia et ab ista vita mortuos colunt, in quorum nomine baptizant. Quamvis enim et ipsi sacerdotes per impietatem mortui dicantur, non tamen propter eos sic intellegitur, sed propter mortuos deos eorum, in quorum significatione dicitur: Deus noster Deus vivus ¹³⁰. Quapropter etsi apud christianos sunt aliqui praepositi vel ministri per iniquitatem et impietatem suam mortui, vivit tamen ille de quo dictum est in Evangelio: Hic est qui baptizat ¹³¹, quia, sicut dicit Apostolus: Christus surgens a mortuis iam non moritur et mors ei ultra non dominabitur ¹³². Oleum vero peccatoris apertissime Psalmus ipse indicat quemadmodum intellegendum sit. Ait enim: Emendabit me iustus in misericordia et arguet me; oleum autem peccatoris non impinguabit caput meum ¹³³. Unde manifestum est oleo peccatoris blanditias adulatoris esse significatas, quibus repudiatis et detestatis eligit a iusto emendari et argui, quia hoc iustus non fallaci lenitate adulationis, sed veraci asperitate obiurgationis faciens, multo magis misericorditer facit. Unde est et illud in Apocalypsi: Ego quem amo arguo et castigo ¹³⁴, et illud apud Salomonem: Meliora sunt vulnera amici quam voluntaria oscula inimici ¹³⁵, et multa repperiuntur huiusmodi. Oleum vero suavitatis, odorem scilicet bonum per famam bonam christianorum, illi exterminant ¹³⁶, qui male victuri et ad mortem suarum iniquitatum redituri magna multitudine irruunt, ut eis per baptismum peccata donentur et ad ea denuo revertantur. Nam propter numerositatem muscis esse arbitror comparatos. Sed eis exterminant oleum suavitatis ¹³⁷, qui non ipsam Dei gratiam, sed hominum mores intuentur et quoniam, sicut grana inter paleam non videntur, ita pie viventes inter iniquorum turbas non facile apparent, carnaliter offensi a percipienda salute sempiterna sive tardantur sive omnino resiliunt. Esse autem bonum odorem in bona fama recte viventium christianorum Apostolus docet dicens: Christi bonus odor sumus in omni loco ¹³⁸. Contra illi, quibus dicitur: Nomen enim Dei per vos blasphematur in gentibus ¹³⁹, utique oleum suavitatis exterminant. Sic ergo habent ista sinceriores alios intellectus, quod si sequantur etiam ipsi ab earum quaestionum expediuntur angustiis. Illorum autem intellectus, si a nobis non confirmetur, ipsos solos, si vero a nobis confirmetur, utrosque nostrum implicat.

...angelus, vel Spiritus Sanctus per manus eius.

11. 23. Quid opus est iam plura discutere? Nisi forte illud movebit, quod, cum probare Parmenianus vellet carnales homines non posse spiritales filios procreare, addidit ex Evangelio testimonium: Quod natum est de carne caro est et quod natum est de Spiritu spiritus est ¹⁴⁰. Quasi nos dicamus per se ipsum quemlibet hominem spiritales filios generare et non per Evangelium, in cuius praedicatione Spiritus Sanctus operatur ad gignendos in baptismo filios spiritales, etiam cum fugit fictum ministrum, sicut supra didicimus. Ideoque Apostolus cum filiis talibus loqueretur, si dixisset: Ego vos genui nec addidisset: in Christo Iesu per Evangelium ¹⁴¹, nullo modo se quisquam fidelium de illo natum religiose fateretur. Evangelium autem fur quoque Iudas sine detrimento credentium praedicavit, et fictos eorum id est occultos malos, sicut ipsi quoque concedunt, cum fugiat Spiritus sanctus, per eorum tamen ministerium gigni spiritales filios asserunt. Nam quis ferat tantam dementiam, ut, cum forte carnalem vocet hominem de coniuge filios procreantem, spiritalem appellet adulterum? " Absit ", inquit, " ut hoc sentiam ". Quomodo ergo adulter latens, cum apud eos praepositus esset, spiritales potuit filios propagare, si carnales hoc facere non possunt? An forte tunc per manus eius vel Christus vel Spiritus sanctus vel forte angelus baptizavit? Si ergo tunc homo baptizat, cum baptizator manifestus est bonus, cum vero baptizator latet malus, tunc Deus baptizat aut angelus et unusquisque spiritaliter talis nascitur qualis fuerit a quo baptizatur, optent qui desiderant baptismum, ut homines per quos baptizantur non sint manifesti boni sed latentes mali, ut sic Deo vel angelo baptizante sanctius renasci mereantur. Hanc absurditatem si cogitant evitare, per quemlibet hominem, cum quisque Christi baptismo baptizatur, Christum baptizare fateantur de quo solo dictum est: Hic est qui baptizat in Spiritu sancto ¹⁴².

Paulus sinit peccatores annuntient Christum, etsi non caste facerent.

11. 24. Nam illud ex Evangelio: Sicut misit me Pater et ego mitto vos. Haec cum dixisset, insufflavit et ait illis : Accipite Spiritum sanctum. Si cui dimiseritis peccata dimittentur et si cui tenueritis tenebuntur ¹⁴³ contra nos esset, ut cogeremur fateri ab hominibus hoc, non per homines fieri, si, posteaquam dixit: Et ego mitto vos, continuo subiecisset: Si cui dimiseritis peccata dimittentur et si cui tenueritis tenebuntur. Cum vero interpositum est: Haec cum dixisset, insufflavit et ait illis: Accipite Spiritum sanctum et deinde illatum per eos vel remissionem vel retentionem fieri peccatorum, satis ostenditur non ipsos id agere, sed per eos utique Spiritum sanctum, sicut alio loco dicit: Non enim vos estis qui loquimini, sed Spiritus sanctus qui in vobis est ¹⁴⁴. Spiritus autem sanctus in Ecclesiae praeposito vel ministro sic inest, ut, si fictus non est, operetur per eum Spiritus et eius mercedem in salutem sempiternam et eorum regenerationem vel aedificationem, qui per eum sive consecrantur sive evangelizantur, si autem fictus est, quoniam verissime scriptum est: Sanctus enim Spiritus disciplinae fugiet fictum ¹⁴⁵, desit quidem saluti eius et auferat se a cogitationibus eius quae sunt sine intellectu, ministerium tamen eius non deserat, quo per eum salutem operatur aliorum. Propter hoc Apostolus ait: Si enim volens hoc facio, mercedem habeo, si autem invitus, dispensatio mihi credita est ¹⁴⁶, id est: " illis prodest quibus hoc dispenso, non mihi qui fictus sum ". Qui enim invitus facit propter commoda gaudiaque carnalia, quae si aliter habere posset illud desereret, ipse utique fictus est, ideoque non ait: " Si invitus facio, nihil prosum eis erga quos facio ", sed se tantum a mercede salutis alienat, non etiam illos quibus cibaria dominica etiam malus servus impendit. Quia vero non erat talis Apostolus, sed talis potius ut volens faceret, id est gratuitam gratiam pietate casti cordis erogaret, etiam mercedem eius per eum Spiritus sanctus operatus est, quam sicut ipse dicit: reddet ei Dominus in illo die iustus iudex ¹⁴⁷. Illos vero qui Evangelium annuntiabant non caste, qui non quidem aliud nisi veritatem, id est Christum, tamen non veritate cordis sui sed per occasionem commodorum suorum annuntiabant, sinit eos annuntiare et gaudet non utique illis, sed eis qui per eos salvi fiebant tenentes praeceptum dicentis: Quae dicunt facite, quae autem faciunt facere nolite. Dicunt enim et non faciunt ¹⁴⁸. Sic enim Apostolus ad Philippenses loquitur: Quidam quidem, inquit, per invidiam et contentionem, quidam vero et per bonam voluntatem Christum praedicant: quidam ex caritate, scientes quoniam in defensione Evangelii positus sum; quidam vero et per contumaciam Christum annuntiant non caste, existimantes tribulationem suscitari vinculis meis. Quid enim, dum omni modo sive occasione sive veritate Christus annuntietur? Et in hoc gaudeo, sed et gaudebo ¹⁴⁹. Numquid permitteret eos praedicare Christum, quamvis Evangelii veritatem non in veraci cordis sui castitate praedicarent, numquid de talium praedicatione gauderet, nisi sciret quod illis quidem perniciosum esset rem castam non caste annuntiare, illis autem salubre qui bona et vera per eos audientes proficerent ad salutem? Nam ubi non Christus qui veritas est ¹⁵⁰, sed falsitas et mendacium praedicatur, apertissime prohibet ad Galatas dicens: Si quis vobis evangelizaverit praeter id quod accepistis, anathema sit ¹⁵¹, itemque ad Timotheum: Sicut rogavi te, inquit, ut sustineres Ephesi, cum irem in Macedoniam, ut denuntiares quibusdam ne aliter docerent ¹⁵². Illos autem invidos, contentiosos, contumaces, non castos, occasionem quaerentes satiandae suae malae voluntatis, quia sic eorum fictionem fugiebat Spiritus sanctus, ut eorum non desereret ministerium quo per eos Christus praedicabatur, non solum permittit ut faciant, sed etiam gaudet quia faciunt.

Nulla ergo est necessitas schismatis, quo nihil est gravius.

11. 25. Haec de Scripturis sanctis documenta proferimus, ut appareat non facile quicquam esse gravius sacrilegio schismatis, quia praecidendae unitatis nulla est iusta necessitas, cum sibi nequaquam spiritaliter nocituros malos ideo tolerent boni, ne spiritaliter seiungantur a bonis, cum disciplinae severitatem consideratio custodiendae pacis refrenat aut differt; quam tamen securitas exserit, cum apparet sine vulnere schismatis ad salubrem correctionem posse aliquid ecclesiastico iudicio vindicari. Magis enim nos dicimus: Nomen Domini eorum est qui eum metuunt ¹⁵³, quamvis permixti sint turbis eorum qui eum non metuunt, et illud quod Apostolus ait: Novit Dominus qui sunt eius, et recedat ab iniustitia omnis qui invocat nomen Domini ¹⁵⁴. Si enim bono pacis, ne ante tempus cum zizania colliguntur eradicetur simul et triticum, necessitate cogitur quisquam esse inter iniustos, recedat tamen ab iniustitia, et securus invocat nomen Domini. Simul enim et ab iniustis recedit et ab eis exit atque separatur interim corde, ut etiam corpore a talibus in fine separari mereatur.

Laus Dei est speciosa in auribus audientium et corde credentium.

12. 26. Et illud quod scriptum est: Non est speciosa laus in ore peccatoris ¹⁵⁵, in ore certe fidelium utique speciosa est. Sic autem unicuique est os proprium sicut unicuique est onus proprium, nec quisquam sine consensione sui cordis ex ore vulneratur alieno. Cum autem Dei praedicatio peccatoris ore procedit, quaerendum est cuiusmodi peccatorem hoc loco Scriptura significare voluerit. Nam et publicanus qui iustificatus est magis quam ille Pharisaeus ¹⁵⁶ utique peccator erat. Si enim vera peccata eius non erant, falsa erat confessio peccatorum; si autem vera erat illa confessio propter quam iustificari etiam meruit, procul dubio vera erant peccata. Hoc etiam de oratione sancti Danielis verissime dixerim, qui profecto veraciter ait: Cum orarem et confiterer peccata mea et peccata populi mei ¹⁵⁷. In cuius ergo peccatoris ore speciosa laus non est nisi maxime mendacis et ficti, quem fugiet Spiritus sanctus disciplinae ¹⁵⁸? Qui tamen cum loquitur veritatem, non in eius ore speciosa est, quia non ei tribuitur cuius particeps non est; sicut speciosa non erat prophetia in ore Caiphae pontificis sacerdotum qui nescivit quid dixit, sed cum esset pontifex prophetavit ¹⁵⁹. Sed tamen per se ipsam speciosa Dei laus est in auribus audientium et corde credentium ¹⁶⁰.

Schismatici non amittunt baptisma quod acceperunt intus...

13. 27. Quin etiam ex Apostoli sententia male usurpata velut insultare audet Parmenianus eis, quos negat habere baptismum et propterea dicit dare non posse. Quid enim habes, inquit, quod non accepisti? ¹⁶¹ Quod ut omittam unde et quare dicat Apostolus, quod ipsius epistulae contextione declaratur, si hoc de baptismo vult intellegi et si ille dare non potest qui non habet, ille autem non habet qui non accepit, ut ei aliquo modo suffragetur quod scriptum est: Quid enim habes quod non accepisti? quaero utrum non habeat qui apud ipsos accepit. Si dixerint: " Habet ", quaero utrum amittat si ab ipsis recesserit. Si dicunt: " Amittit ", baptizandus est iterum si redierit, ut ei possit restitui quod amisit. Si autem hoc non fit nec quisquam dicit esse faciendum, non ergo amiserat. Porro si accepit et non eo caruit, habet utique quod accepit, et ideo non ei potest dici secundum istorum intellectum: Quid enim habes quod non accepisti? Refer nunc animum ad ipsam originem schismatis. Qualemlibet existiment Caecilianum quem nos credimus innocentem, procul dubio in unitate baptizatus erat; nondum enim facta erat ista divisio. Ponamus, sicut illi volunt, quod ab unitate ipse recesserit; non amisit utique quod acceperat. Non enim, si rediret, baptizaretur iterum, ut reciperet quod amiserat. Porro si eo quod acceperat non caruerat, id utique habebat. Nec ipsi ergo dici potuit ex istorum pravo intellectu: Quid enim habes quod non accepisti? Multo minus hoc dici potest ei qui per Caecilianum a Domino accepit. Cur enim non potuit homo, qui non coniunctus est vobis, id quod non habebat accipere per eum, qui non amisit cum recessit a vobis? Quanto ergo impudentius dicitur orbi terrarum: Quid enim habes quod non accepisti? Unde ipsius sacramenti connexio in Africam venit, qui per nullius traditoris facinus potuit amittere promissionem Dei apertissima pollicitatione dicentis ad Abraham: In semine tuo benedicentur omnes gentes ¹⁶², etiamsi isti non impii calumniatores fratrum, sed veri examinatores criminum fuissent.

...sed neque amittunt ius dandi.

13. 28. Nam illud quod quidam eorum veritate convicti dicere coeperunt: " baptismum quidem non amittit qui recedit ab Ecclesia, sed ius dandi tamen amittit ", multis modis apparet frustra et inaniter dici. Primo quia nulla ostenditur causa, cur ille, qui ipsum baptismum amittere non potest, ius dandi possit amittere. Utrumque enim sacramentum est et quadam consecratione utrumque homini datur, illud cum baptizatur, illud cum ordinatur, ideoque in catholica utrumque non licet iterari. Nam si quando ex ipsa parte venientes etiam praepositi bono pacis correcto schismatis errore suscepti sunt, etiamsi visum est opus esse ut eadem officia gererent quae gerebant, non sunt rursus ordinati, sed sicut baptismus in eis ita ordinatio mansit integra, quia in praecisione fuerat vitium quod unitatis pace correctum est, non in sacramentis, quae ubicumque sunt ipsa sunt. Et cum hoc expedire iudicatur Ecclesiae, ut praepositi eorum venientes in catholicam societatem honores suos ibi non administrent, non eis tamen ipsa ordinationis sacramenta detrahuntur, sed manent super eos. Ideoque non eis in populo manus imponitur, ne non homini, sed ipsi sacramento fiat iniuria. Et si quando ignoranter fit nec animose defenditur factum, sed pie corrigitur cognitum, venia facilis impetratur. Deus enim noster non est dissensionis Deus, sed pacis ¹⁶³, nec Ecclesiae sacramenta eius in eis qui ab Ecclesia recesserunt, sed ipsi qui recesserunt inimici sunt. Sicut autem habent in baptismo quod per eos dari possit, sic in ordinatione ius dandi; utrumque quidem ad perniciem suam, quamdiu caritatem non habent unitatis. Sed tamen aliud est non habere, aliud perniciose habere, aliud salubriter habere. Quod non habetur, dandum est cum opus est dari; quod vero perniciose habetur, per correctionem depulsa pernicie agendum est ut salubriter habeatur.

Etsi laicus christianus baptizet, sacramentum est validum.

13. 29. Quamquam etsi laicus aliqua pereuntis necessitate compulsus dederit, quod cum ipse acciperet quomodo dandum esset addidicit, nescio utrum quisquam pie dixerit esse repetendum. Nulla enim cogente necessitate si fiat, alieni muneris usurpatio est; si autem necessitas urgeat, aut nullum aut veniale delictum est. Sed et si nulla necessitate usurpetur et a quolibet cuilibet detur, quod datum fuerit non potest dici non datum, quamvis recte dici possit illicite datum. Illicitam ergo usurpationem corrigit reminiscentis et paenitentis affectus. Quodsi non correxerit, manebit ad poenam usurpatoris quod datum est, vel eius qui illicite dedit vel eius qui illicite accepit, non tamen pro non dato habebitur. Neque ullo modo per devotum militem quod a privatis usurpatum est signum regale violabitur. Si enim aliqui furtim et extraordinarie non in monetis publicis aurum vel argentum vel aes percutiendo signaverint, cum fuerit deprehensum, nonne illis punitis aut indulgentia liberatis cognitum regale signum thesauris regalibus congeretur? Aut si quisque sive desertor sive qui numquam omnino militavit nota militari privatum aliquem signet, nonne ubi fuerit deprehensus ille signatus pro desertore punitur et eo gravius, quo probare potuerit numquam se omnino militasse, simul secum punito, si eum prodiderit, audacissimo signatore? At si forte illum militiae characterem in corpore suo non militans pavidus exhorruerit et ad clementiam imperatoris confugerit ac prece fusa et impetrata venia militare iam coeperit, numquid homine liberato atque correcto character ille repetitur ac non potius agnitus approbatur? An forte minus haerent sacramenta christiana quam corporalis haec nota, cum videamus nec apostatas carere baptismate, quibus utique per paenitentiam redeuntibus non restituitur et ideo amitti non potuisse iudicatur? An ducenda de militia similitudo non fuit, cum Apostolus et de agonisticis certaminibus ¹⁶⁴ ducat et aperte clamet : nemo militans Deo implicat se negotiis saecularibus, ut placeat cui se probavit ¹⁶⁵?

Utrum non Christiani baptizare possint.

13. 30. Et haec quidem alia quaestio est, utrum et ab his, qui numquam fuerunt christiani, possit baptismus dari, nec aliquid hinc temere adfirmandum est sine auctoritate tanti concilii, quantum tantae rei sufficit. De his vero, qui ab Ecclesiae catholicae unitate separati sunt, nulla iam quaestio est, quod et habeant et dare possint et perniciose habeant pernicioseque tradant extra vinculum pacis. Hoc enim iam in ipsa totius orbis unitate discussum, consideratum, perspectum atque firmatum est. Sed si nos male facimus, ipsi explicent, quomodo sacramentum baptizati non possit amitti et sacramentum ordinati possit amitti, quoniam dicunt: " Recedens ab Ecclesia baptismum quidem non amittit, ius dandi tamen amittit ". Si enim utrumque sacramentum est, quod nemo dubitat, cur illud non amittitur et illud amittitur? Neutri sacramento iniuria facienda est. Si sancta malos fugiunt, utrumque fugiat; si sancta in malis inviolabiliter manent, utrumque maneat. Si dixerint: " Baptismus in sola vera Ecclesia recte datur ", respondetur eis: " Baptismus in sola vera Ecclesia recte habetur ". Cur non potest dari ubi non recte datur, cum possit haberi ubi non recte habetur? An quia non habere aliud est, aliud non recte habere? Sic et non dare aliud est, aliud non recte dare. Sicut non recte habet qui ab unitate discedit, sed tamen habet et ideo redeunti non redditur, sic etiam non recte dat qui ab unitate discedit, sed tamen dat, et ideo quod ab eo accepit venienti ad unitatem non iteratur. Illi autem quod non recte datur, datum non esse contendunt. Quid si alius quod non recte habetur haberi non posse contendat, nonne utrique reclamamus et dicimus habere quidem, sed non recte habere eum qui ab unitate discesserit? Si volunt ergo, ut ille audiat quod pariter reclamamus, ipsi nos audiant reclamantes dare quidem sed non recte dare eum, qui ab unitate discedit. Quapropter sicut redeunti non redditur quod et foris habebat, sic venienti non repetendum est quod et foris acceperat. Unde consequenter intellegitur perversitatem hominum esse corrigendam, sanctitatem autem sacramentorum in nullo perverso esse violandam; constat enim eam in perversis et sceleratis hominibus, sive in eis qui intus sunt sive in eis qui foris sunt, impollutam atque inviolabilem permanere. Et quod dicuntur ea mali polluere, quantum in ipsis est dicuntur, cum illa impolluta permaneant. Sed in bonis permanent ad praemium, in malis permanent ad iudicium. Nam et de Spiritu qui nullo modo extingui potest dictum est tamen: Spiritum nolite extinguere ¹⁶⁶, id est: " Quantum in vobis est nolite sic agere, tamquam conemini extinguere Spiritum aut tamquam extinctum Spiritum deputetis ". Et nomen Dei pollui nullo modo potest et tamen dictum est: Filius et pater intrabant ad unam puellam, ut polluerent nomen Domini Dei sui ¹⁶⁷.

An qui intus est sceleratus sanctitatem dare possit.

13. 31. Nec ullo modo isti expedire se possunt, cum eis proponitur, cur sanctitas sacramenti et haberi et dari possit ab eo, quem intus sceleratum iam Deus damnavit, et tunc ab eo incipiat dari non posse, cum ab hominibus damnatus fuerit, cum tamen nec tunc eam possit amittere. Postremo cur Felicianus, quem cum Maximiano trecenti decem damnaverunt et diu foris in sacrilego, sicut ipsi concilio suo pronuntiaverunt, schismate fuit, non solum ipsum baptismum, sed etiam ius dandi non amisit? In honore quippe suo, sicut exierat, ita receptus est cum his omnibus quos foris positus baptizavit, nullo eorum rebaptizato, quia si aliquem eorum quos foris baptizaverat rebaptizandum esse censerent, iudicarent eum amisisse ius dandi cum foris esset; et propterea consequens erat, ut ipsum quoque iterum ordinarent, si illos iterum baptizarent. Sed cum ad pacem Christi revocantur calumniatores sunt, cum paci Donati consulunt dissimulatores sunt. Quid est aliud quam quod eorum Tychonius de illis ait: " Quod volumus sanctum est "?

Dominus suscitat mortuos, curat vulneratos...

14. 32. Utquid ergo Parmenianus inani iactantia exsultat et dicit: " Numquam divinae legis censura patietur, ut vivificare quemquam mortuus possit, curare vulneratus, illuminare caecus, vestire nudus, emundare pollutus "? Dominus enim suscitat mortuos, Dominus curat vulneratos, Dominus illuminat caecos, Dominus vestit nudos, Dominus emundat pollutos. Quid sibi arrogat quae hominis non sunt? Itane vivi sunt apud eos qui non peccant, ut etiam vivificare posse dicantur, cum incrementum dare non possint? Ego, inquit, plantavi, Apollo rigavit, sed Deus incrementum dedit. Neque qui plantat est aliquid neque qui rigat, sed qui incrementum dat Deus ¹⁶⁸. Quomodo dat vitam mortuo, qui incrementum dare non potest vivo? Sicut enim Pater excitat mortuos et vivificat, sic et Filius quos vult vivificat ¹⁶⁹. Itane apud illos sani sunt, ut possint etiam curare non sanos? Quid aliud isti quam se benedicendos pro Domino opponunt? Sed ab eis nullo modo seducuntur qui non in homine, sed in Deo sperantes cantant: Benedic anima mea Dominum et noli oblivisci omnes retributiones eius, qui propitius fit omnibus iniquitatibus tuis, qui sanat omnes languores tuos ¹⁷⁰. Si omnes languores ipse sanat, nullum relinquit quem Parmenianus sanare se dicat. Tantane apud illos sunt lumina, ut illuminare etiam possint? Quod nec illi, quo in natis mulierum maior nemo surrexit, Ioanni Baptistae ¹⁷¹ Ioannes Evangelista concedit, de quo ait: Non erat ille lumen, sed ut testimonium perhiberet de lumine. Erat lumen verum quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum ¹⁷². Si omnem hominem illud lumen illuminat, nullum relinquit quem Parmenianus illuminare se dicat, quia, etsi sancti homines secundum quemdam modum dicuntur lumina, aliud tamen sunt lumina illuminata, aliud tamen lumen illuminans, quod solum illud est de quo idem Ioannes Baptista dicit: Nos omnes de plenitudine eius accepimus ¹⁷³. Nudos autem quis vestit nisi qui dicit: Proferte illi stolam primam ¹⁷⁴ et qui corruptibile hoc induet incorruptionem et mortale hoc induet immortalitatem ¹⁷⁵? Et homo quisquam divino indumento aliquem vestire dicitur, cui magnum est si vestiri ipse mereatur? Iam porro emundare pollutum audeat se dicere, si prius audet se dicere non esse pollutum. Mundati enim sumus equidem per gratiam Dei. Sed ne tunc quidem mundabimus aliquem, cum fuerit perfecta nostra mundatio; quanto minus modo, cum corpus quod corrumpitur aggravat animam ¹⁷⁶! Quis enim glorietur castum se habere cor aut glorietur mundum se esse a peccato? ¹⁷⁷ Mundare quippe atque sanare in spiritalibus rebus tantumdem valet. Sicut autem spe salvi facti sumus ¹⁷⁸, ita spe mundati sumus in perfecta salute et in perfecta munditia. Quomodo ergo sanare et mundare iam possumus, qui nec tunc poterimus, cum omni modo mundi salvique fuerimus? " Sed Deus ", inquit, " haec per hominem facit ". Facit sane, sed fecit et per Iudam, quem ad Evangelium praedicandum cum ceteris misit ¹⁷⁹, fecit et per Pharisaeos in eis, qui bona quae per eos audiebant ipsi faciebant, cum illi non facerent quae dicebant ¹⁸⁰. Postremo cur iniqui et scelerati eorum, sive cum latent sive cum pro Donati parte tolerantur, vivificant, curant, illuminant, mundant? An ipsi non sunt mortui, vulnerati, caeci, polluti? An ideo non apud eos caeci caecos ducentes simul in foveam cadunt ¹⁸¹, quia non ipsos, sed Deum quem praedicant illi, audiendo et obtemperando sectantur? Ita sane. Sed tunc praedicant Deum, si cum Christo colligunt; cum vero quae cum illo non colligunt spargunt ¹⁸², Donatum praedicando, non Deum, caeci caecos sequendo simul in foveam cadunt. Sed de quaestione baptismi latius aliquid Domino adiuvante tractabimus, cum de omnibus testimoniis sanctarum Scripturarum quae nobis obicienda credidit Parmeniano responderimus, qui vere ipse adaquat proximos sibi eversione iniquitatis, qui eis tam malum propinavit errorem, ut non pro pace, sed pro divisione et discissione non solum loquatur ipse, sed etiam divinos Libros loqui persuadeat.

Baptismus datur de caelo, sed per homines.

15. 33. Sed inter multa miror hominem, cum ageret non posse haberi baptismum nisi acceptum nec posse accipi sine dante, interposuisse ex Evangelio testimonium: Non potest homo accipere quicquam, nisi fuerit illi datum de caelo ¹⁸³. Posset enim aliquis horum verborum inscius, cum coepisset iste dicere: Non potest homo accipere quicquam, nisi datum illi fuerit de caelo, antequam dixisset de caelo putare illum dicturum fuisse: " a Donato ", aut: " a Parmeniano ", aut: " ab aliquo de parte Donati ", aut omnino: " ab ipsa parte Donati ". Agnosco Evangelium et illic scriptum esse recenseo: Non potest homo accipere quicquam, nisi datum illi fuerit de caelo. Sed numquid Donatus est caelum? Numquid Parmenianus est caelum? Numquid pars ipsa Donati? Illa vero non esset caelum, nec si esset in caelo. Qui enim ait: Non potest homo accipere quicquam, nisi datum ei fuerit de caelo, numquam diceret: " Nisi datum fuerit ei de sole aut de luna aut de stellis ", quae tamen in caelo sunt; quanto minus diceret: " Nisi datum fuerit ei de parte Donati ", quae non solum non est caelum nec in caelo, sed nec in regno vult esse caelorum! Nec illud procul dubio diceret: " Non potest homo accipere quicquam, nisi datum fuerit ei de Ecclesia "; et ipsa enim Ecclesia de caelo accipit. Si autem diceret: " Non potest homo accipere quicquam, nisi datum fuerit ei ab homine iusto ", irruerent quidem isti frontosi et se iustos esse proclamarent, ut ab eis acciperet qui vellet accipere, nec nos quaestionem faceremus, utrum iusti essent an non essent, sed inter eos esse vel latentes iniustos facile ostenderemus ex quibusdam proditis et exclusis, et tamen eos non improbare nec dicere non datum vel non acceptum, quod datum et acceptum esset a talibus. Sed et hoc falso diceretur, si diceretur : " Non potest homo accipere quicquam, nisi datum ei fuerit ab homine iusto ". Ipse enim iustus, a quo alter accipit, quaero a quo acceperit. Si et ipse ab homine iusto, et de illo ita quaero, donec ab ipso capite ordinis humani ad aliquem perveniam qui non ab homine accepit, atque ita falsum esse doceam quod non potest homo accipere quicquam, nisi datum fuerit ei ab homine.

Cum sanctum aliquid homo accipere desiderat, non attendat hominem.

15. 34. Quid autem agunt isti nescientes per evangelicum testimonium, nisi ut homines ammoneantur, ut aliquando evigilent atque advertant vere non homines esse attendendos, cum sanctum aliquid accipere homo desiderat, sed illum solum qui hoc de caelo dat homini, quia non potest homo accipere quicquam, nisi datum fuerit ei de caelo ¹⁸⁴? Quodsi dixerint: " De caelo quidem accipit non de homine, sed tamen per hominem ", quaero per qualem. Si per iustum tantum, non habent illi qui apud eos ipsos per latentes iniquissimos acceperunt; si et per iniustum, quae causa ergo est ut aliquem rebaptizent? Si per iniustum non nisi latentem, non habent quos baptizavit manifestus satelles Gildonis Optatus; si et per iniustum etiam manifestum, qui tamen nondum damnatus et ab Ecclesiae communione proiectus sit, non habent illi quos Felicianus Mustitanus, cum ab eorum communione foris esset, in Maximiani schismate baptizavit, quos tamen nunc cum illo regressos nemo rebaptizat. Postremo si homo, quamvis de caelo, non tamen nisi per hominem potest accipere quicquam, quaero ipse Ioannes Baptista, qui haec dicebat, per quem hominem acceperat quod de caelo utique acceperat, et non invenitur. Atque ita testimoniis a se prolatis mala causa convincitur, quia, etsi dicit filius accepisse se a Patre et Spiritum sanctum de suo accipere, non quasi gradatim, sed sicut ipse exposuit dicens: Quia omnia quae habet Pater mea sunt, ideo dixi: De meo accipiet ¹⁸⁵, posse tamen hominem non interposito homine divinitus aliquid accipere exemplo suo Ioannes ipse testatur et tot sancti, antequam Dei Filius homo fieret, et posteaquam resurrexit et ascendit in caelum centum viginti homines qui simul congregati erant, quos nullo homine in terra manum imponente de caelo veniens Spiritus sanctus implevit, et constituto iam ordine Ecclesiae Cornelium centurionem ante ipsum baptismum, ante impositionem manus cum eis qui secum erant eodem sancto Spiritu repletum Petrus ipse miratus est. Nemo ergo accipit sine dante; sed quod pertinet ad baptismi sanctitatem, adest Deus qui det et homo qui accipiat, sive per se ipsum Deo dante sive per angelum, sive per hominem sanctum [sive per Petrum] sive per hominem iniquum, sicut per tam multos vel latentes vel manifestos, quos ante tempus de messe colligere servi patris familias prohibentur et quos velut paleam frumenta Dominica usque ad tempus ventilationis corde interim separata non temeritate corporaliter deserunt, sed pietate spiritaliter ferunt.

Etiam qui male credit potest accipere baptismum.

16. 35. " Qui male ", inquit, " credidit, consequi non potest baptismi sacramentum, quia scriptum est: Perversum non potest adornari ¹⁸⁶ ". Quid? Si ergo apud eos quispiam baptizatus, qui verbi gratia putaverat Christum ex eo esse coepisse, ex quo secundum carnem de virgine Maria natus est, postea veritatis sermone commotus, cum comperisset ipsum esse de quo Ioannes ait: In principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum, de quo consequenter ait: Verbum caro factum est et habitavit in nobis ¹⁸⁷, fateretur eis errorem suum pristinum atque in eo se fuisse cum baptizaretur sollicitus indicaret, iuberent eum denuo baptizari? Numquam utique facerent, sed hominis imperitam simplicitatem, carnali opinione prius pravam, postea veritatis ratione correctam gratularentur, aut si etiam talis perversitas pertinaciter ei defendenda videretur et diu reluctatus neque correctus etiam de Ecclesia pelleretur et postea cognita veritate remearet, paenitentia utique curandum esse censerent, non iteratione baptismatis vulnerandum, quamvis hoc in corde se habuisse fateretur etiam illo tempore, quo apud ipsos fuerat baptizatus. Perversum ergo non potest adornari, quia non ei ad ornamentum valeret sacramentum quod acceperat, si in fide perversa persisteret, sed potius ad supplicium, cum tamen ipsum per se sacramentum etiam in perverso, quem non ornabat sed iudicabat, integrum permaneret et ideo nullo modo esset illius sacramenti violanda sanctitas, etiam cum esset illius hominis corrigenda perversitas.

Ad baptismum recipiendum non sunt homines sancti quaerendi.

17. 36. Audet etiam Parmenianus exempla nobis divina proponere, quibus se arbitratur ostendere quaerendum esse hominem sanctum, a quo debeat accipi sacramentum. " Ipse ", inquit, " Dei Filius, ipse Dominus Iesus Christus, a quo principium spiritalis baptismi exortum est, cum secundum voluntatem Patris baptizandus esset, utrumne ad Pharisaeos perfidos atque profanos an ad sanctissimum Ioannem venisse monstratur? ". At si hoc exemplo invitamur ad accipiendum baptismum, inferiorem nobis a quo baptizemur debemus inquirere, quandoquidem Dominus ab eo baptizatus est, qui se ab ipso Domino baptizari debere praedixerat et qui se indignum corrigiam calceamenti eius solvere testabatur ¹⁸⁸. Quin immo, ut intermittam quaerere diligentius, cur ipse Salvator noster baptizari voluerit, iam quia certa aliqua causa voluit, propterea fortasse, cum se ipse posset tinguere qui etiam suum baptizatorem poterat baptizare, voluit Dominus a servo et ille per quem facta sunt omnia ¹⁸⁹ ab illo qui factus est inter omnia baptizari, ut et doceret humilitatem et ostenderet non interesse quis a quo baptizetur, dum eo baptismo quo baptizandus est baptizetur. Nec a Pharisaeis dedignaretur ille baptizari, si haberent huiusmodi baptismum Pharisaei, quo ille certi sacramenti gratia voluit baptizari. Nam cum etiam circumcidendus esset, numquid Ioannes quaesitus est, quia hoc a Iudaeis fieri iam solebat, et cum pro illo esset offerendum legale sacrificium, numquid devitatum est illud templum quod ab eo vocatur spelunca latronum ¹⁹⁰? Quo certe et boni intrabant et mali nec bonis oberant mali, quoniam Dominus, qui ait: Sancti estote, quia et ego sanctus sum ¹⁹¹, ita inviolabiliter facit sanctos suos versari inter malos, si custodiant eam quam accipiunt sanctitatem, quemadmodum ipse Dominus Iesus nulla contagione malignitatis in Iudaeorum gente pollutus est, neque cum illa prima sacramenta secundum perfectam humilitatis viam factus sub lege suscepit neque cum postea discipulis electis cum suo traditore usque ad extremum osculum vixit. Eius enim exemplo non solum non facientis mala, sed etiam non consentientis ulli malitiae, inter paleam frumenta secura sunt, quia neque talia faciunt neque consentiunt facientibus, etiamsi in eadem segete usque ad messem, in eadem area usque ad ventilationem, intra eadem retia usque ad separationem quae in litore futura est boni tolerent malos ¹⁹². Sed isti sunt vere caeci duces caecorum ¹⁹³, qui et in numero suorum tam multos malos vident et viam pacis non vident ¹⁹⁴ et ut se non ad sustinendum invicem propter unitatis vinculum ¹⁹⁵, sed ad dividendum invicem propter schismatis sacrilegium sequantur homines persuadent.

Baptizare peccatorem non est adiuvare eum ad peccandum.

18. 37. " At enim dictum est per prophetam regi Iosaphat: O rex Iosaphat, si peccatorem tu adiuvas aut eum quem Dominus odit tu diligis? Propterea fuit super te ira Domini ¹⁹⁶ ". Quis enim nostrum dicit peccatorem adiuvandum ad hoc utique in quo peccare vult, sicut ipse Achab, quem adiuvit Iosaphat eundo cum illo in proelium, cum ille Michaeae prophetae veracia verba contemneret? Et tamen nec sic obfuit innocentiae regis Iosaphat pessimum meritum regis Achab, quia illum Dominus ad se exclamantem de periculo bellico liberavit, illum autem sacrilegum contemptorem in manus hostium venire permisit ¹⁹⁷. Et si quid Iosaphat periculi expertus est, quod ei propheta indicat ab ira Domini fuisse, non alieno meruerat peccato sed suo, quia sicut ei dictum est peccantem adiuvabat. Sed apud Deum cetera eius bona facta praevaluerunt. Sic enim ei dicitur: Si peccatorem illum adiuvisti et eis qui oderunt Dominum amicus es? Et in hoc super te ira a facie Domini. Sermones Dei boni in universa sunt tecum, quoniam abstulisti lucos de terra et parasti cor tuum ad requirendum Deum ¹⁹⁸. Qui autem versatur in Ecclesia Dei, ubi sunt et illi qui sua quaerunt, non quae Iesu Christi ¹⁹⁹, qui per invidiam et contentionem Christum annuntiant non caste ²⁰⁰, et dicit: Sive per occasionem sive per veritatem Christus annuntietur; et in hoc gaudeo, sed et gaudebo ²⁰¹, impollutus inter eos atque integer permanet, quia non eis ad sua quaerenda consentit, cum hoc culpet atque arguat, nec eos ad peccandum, sed ad hoc adiuvat, unde Christus latius praedicetur et ab eis qui audiunt et faciunt per eos qui quod dicunt non faciunt Christo credatur, in Christo speretur, Christus diligatur. Talibus enim praecepit idem Apostolus dicens: Nolite coniungi cum infidelibus. Quae enim participatio est iustitiae et iniquitati ? Quae communicatio est luci ad tenebras? Quis autem consensus est Christi ad Beliar? Aut quae pars fideli cum infideli? Quae autem conventio templo Dei cum simulacris? Vos enim templa Dei vivi estis. Dicit enim: Quia inhabitabo in eis et inambulabo et ero illorum Deus et ipsi erunt mihi populus. Propter quod exite de medio eorum et separamini, dicit Dominus, et immundum ne tetigeritis. Et ego recipiam vos et ero vobis in Patrem et vos eritis mihi in filios et filias, dicit Dominus omnipotens ²⁰². Quae verba isti carnaliter sentientes per tot divisiones se ipsos minutatim in ipsa una Africa conciderunt. Non enim intellegunt neminem coniungi cum infidelibus nisi qui facit peccata paganorum vel talia facientibus favet, nec quemquam fieri participem iniquitatis nisi qui iniqua vel agit vel approbat. Quis autem communicat tenebris nisi per tenebras consensionis suae, cum dimisso Christo sequitur Beliar? Quis ponit cum infidelibus partem suam nisi qui eius infidelitatis fit particeps? Ita enim et templum Dei esse desinit nec se aliter simulacris adiungit. Qui autem sunt templa Dei vivi et in medio nationis tortuosae ac perversae apparent sicut luminaria in mundo verbum vitae habentes ²⁰³, nihil eos quod pro unitate tolerant inficit nec angustantur, quia in illis habitat et deambulat Deus et exeunt de medio malorum atque separantur interim corde, ne forte, cum id facere per seditionem schismatis volunt, prius a bonis spiritaliter quam a malis corporaliter separentur.

Donatistae non glorificant Deum.

19. 38. Quod ergo scriptum est Deum dixisse: Eos qui me clarificant clarificabo et qui me spernit spernetur ²⁰⁴, ipsi maxime nolunt intueri. Quomodo enim clarificant Deum, qui dicunt per orbem terrarum impleri non potuisse eius promissa quae promisit patribus nostris Abrahae, Isaac et Iacob, quae per Prophetas tanto ante praenuntians exhibuit per unicum suum, qui factus est ei ex semine David secundum carnem ²⁰⁵, ut in illo id est in semine Abrahae benedicerentur omnes gentes; qui dicunt ipsum Dei Filium frustra dixisse: Sinite utraque crescere usque ad messem ²⁰⁶, quasi falsus fuerit aut ipse fefellerit, cum sola zizania per mundum creverint, frumenta vero praeter Donati partem in toto terrarum orbe defecerint? Quomodo ista sentientes clarificant Dominum, cum scriptum sit: In latitudine gentis gloria regis, in deminutione autem populi contritio principis ²⁰⁷? Aut quomodo non spernunt Dominum, qui baptismum eius in eis, quorum causam non audierunt et de quibus iudicare nullo modo potuerunt, incredibili temeritate impietatis exsufflant et sibi audent arrogare quod Dei est, a se damnatos in honoribus integris pro Donati pace recipiunt et a se inauditos contra pacem Domini detestantur, baptisma in illis terrarum partibus per Apostolos traditum perisse contendunt et per Felicianum apud Maximianistas traditum non perisse concedunt? Iam vero quomodo catholici non clarificant Dominum, qui promissa eius nullis hominum sceleribus quominus implerentur impediri potuisse confidunt, qui sacramenta eius tam debita veneratione prosecuntur, ut ea si etiam ab indignis tractata fuerint, illis sua perversitate damnatis illa intemerata sanctitate permanere demonstrent?

Redarguere, salva pace.

20. 39. " Iterum " inquiunt " scriptum est: Nolite communicare operibus infructuosis tenebrarum, magis autem et redarguite. Quae enim fiunt ab ipsis latenter turpe est et dicere ²⁰⁸ ". Iam ipsa verba quemadmodum intellegenda sint diximus, quia non communicare est non consentire; quod propter Ecclesiae disciplinam parum est, nisi etiam redarguantur, ut corrigi possint. Sed haec salva pace facienda sunt et quantum admittit officium conservandae unitatis, ne simul eradicetur et triticum.

Non communicare alienis peccatis est se castum servare.

21. 40. " Iterum ad Timotheum idem Apostolus: Ne, inquit, communicaveris peccatis alienis. Te ipsum castum serva ²⁰⁹ ". Docuit ex consequenti, quemadmodum quod prius dixit intellegendum sit. Qui enim se ipsum castum servat, non communicat peccatis alienis. Si enim communicat consentit, si consentit corrumpitur, si corrumpitur castum se ipsum non servat. Sed sane tandem aliquando evigilavit Parmenianus et attendit quid diceret Tychonius, sed frustra; statim quippe amore sententiae suae contra veritatem oculos clausit. Ait enim: " An numquid, frater carissime, non polluunt alios aliena peccata? Et hoc est facinorosis non communicare, licet cum ipsis convenias, eorum facta non facere ". Et tamen non totum dixit. Parum est enim eorum facta non facere, nisi displiceant; parum est ut displiceant, nisi redarguantur. Aliud est enim non facere, aliud non communicare id est consentire facientibus, aliud etiam redarguere. Cur ergo ubi videre coeperat statim se avertit et usque in finem noluit pervenire et vix trientem de toto posuit? An, sicut de populo fecerunt, etiam veritatis sententiam praecidendam putavit? Nos dicimus, quod, qui non facit malum nec facienti consentit et facientem arguit, firmus atque integer inter iniquos tamquam frumentum inter paleam conversatur; ille autem tantummodo ait: " Eorum facta non facere ". Et tamen hanc tertiam de tota sententia particulam quemadmodum refellat videamus.

Malum est saltem corde vitandum.

21. 41. " Quod contra legem esse divinam ", inquit, " nullus qui legem veneratur ignorat ". Adhuc ista verba communiter dici possunt. Potest enim et alius dicere: " Quod secundum legem esse divinam nullus qui legem veneratur ignorat ". Sed opus est probare, non dicere. Attendamus ergo quemadmodum probet. " Quid enim prodest ", inquit, " innocentiam custodisse, si cum reis mixtus es et obnoxius ? ". Sane, si ita est, non innocentiam custodisse non prodest, sed innocentia custodita non est. Mixtus enim reis et obnoxius nisi per conscientiae maculatam consensionem nullus recte dici potest. Qui vero implet quod scriptum est: Iusto nihil placet iniquum ²¹⁰, ubilibet eum versari quaelibet necessitas cogat, misceri iniquitatibus non potest. " Vel quomodo ", inquit, " incorruptus poteris permanere qui corruptis sociaris? ". Ita plane, si sociatur, id est si mali aliquid cum eis committit aut committentibus favet; si autem neutrum facit, nullo modo sociatur. Porro si addat tertium, ut non sit in vindicando piger, sed vel corripiat iustus in misericordia et arguat ²¹¹ vel etiam, si eam personam gerit et ratio conservandae pacis admittit, et coram omnibus peccantes arguat, ut ceteri timeant, removeat etiam vel ab aliquo gradu honoris vel ab ipsa communione sacramentorum, et haec omnia cum dilectione corrigendi, non cum odio persequendi faciat, plenissimum officium non solum castissimae innocentiae, sed etiam diligentissimae severitatis implevit. Ubi autem cetera impediuntur, illa duo semper retenta incorruptum castumque custodiunt, ut nec faciat malum nec approbet factum.

Donatistae non sunt modicum fermenti.

22. 42. Sed tamen videamus unde iste doceat quod affirmat. "Cum scriptum sit: ", inquit, " Modicum fermenti totam massam corrumpit ²¹² ". Dixit hoc Parmenianus atque abiit nec ei nunc ostendi potest in parte Donati non solum modicum fermenti, sed multum veneni ex illis ovis aspidum ruptis ²¹³ et praevalidis iam serpentibus pro Primiano damnatis et ad Primianum iterum revocatis. " Sed correcti sunt " inquit. Deo gratias. Si verum est, non invideo. Atque utinam perfecte id fiat. Si enim a Maximianistis redire ad partem Donati nonnullus correctionis est gradus, quanto verior perfectiorque correctio est ab ipsa parte Donati ad unitatem catholicam remeare! Et Tychonius quidem multa dixit, <per> quae illis temporibus et, sicut interior noverat, quam non modico sed multo fermento suo totam suam massam nollent fateri corruptam, qui totum orbem terrarum peccatis Afrorum fermentatum esse criminarentur. Sed ego istos miror, si adhuc eis placet haec apostolica verba sic intellegere, ita eos Optatum Gildonianum velle defendere, ut nec modicum fermenti eum fuisse concedant. Quodsi vel hoc concedunt, quam magnam putant esse massam suam, ut non potuerit tota corrumpi? Aut si in eis solis corrupta est quibus placebat Optatus, experti discant intellegere quod legunt, quia in his est massa tota, ad quos pertinet quod dicitur totum sive bonum sive malum ²¹⁴. Ad eos autem pertinet qui consentiunt; ad eos autem qui non consentiunt omnino non pertinet, et ideo disciplina ecclesiastica corrigendum est, ne ad multos persuadendo perveniat. Quod ubi fieri permittit ratio pacis et non fit, ipsa neglegentia culpam trahit et in periculo consentiendi est per desidiam corrigendi.

Triticum et zizania crescant simul.

23. 43. Ex qua regula et illud intellegendum quod consequenter opponit dicens esse scriptum: Sit vobis legitimum aeternum in progenies vestras dividere in medio sanctorum et irreligiosorum et in medio mundorum et immundorum ²¹⁵. Tanto enim quisque melius hoc facit, quanto magis in Ecclesia proficit. Cum enim crevisset herba et fructum fecisset, tunc apparuerunt zizania ²¹⁶. Et quamvis inter utrumque iam servi patris familias cognitione dividerent atque distinguerent, iubentur ea tamen sinere crescere et hoc usque ad messem ²¹⁷. Sed haec hactenus. Ea enim quae restant aliquanto diligentius ab alio exordio consideranda atque tractanda sunt.