Epistulae quam Parmenianus Tychonio scribit responditur.
1. 1. Multa quidem alias adversus donatistas pro viribus quas Dominus praebet partim scribendo partim etiam tractando disserui. Nunc autem, quoniam incidit in manus nostras Parmeniani quondam episcopi eorum quaedam epistula quam scribit ad Tychonium, hominem quidem et acri ingenio praeditum et uberi eloquio, sed tamen donatistam, cum eum arbitraretur in hoc errare quod ille verum coactus est confiteri, placuit petentibus, immo iubentibus fratribus, ut hic eidem Parmeniani epistulae responderem propter quaedam maxime quae de Scripturis testimonia non sicut accipienda sunt accipit. Tychonius enim omnibus sanctarum paginarum vocibus circumtunsus evigilavit et vidit Ecclesiam Dei toto terrarum orbe diffusam, sicut de illa tanto ante per corda et ora sanctorum praevisum atque praedictum est. Quo perspecto suscepit adversus ipsos suos hoc demonstrare et adserere, nullius hominis quamvis sceleratum et immane peccatum praescribere promissis Dei nec id agere quorumlibet intra Ecclesiam constitutorum et quamlibet impietatem, ut fides Dei de Ecclesia futura diffundenda usque ad terminos orbis terrae, quae in promissis patrum retenta et nunc exhibita est, evacuetur. Hoc ergo Tychonius cum vehementer copioseque dissereret et ora contradicentium multis et magnis et manifestis sanctarum Scripturarum testimoniis oppilaret, non vidit quod consequenter videndum fuit, illos videlicet in Africa christianos pertinere ad Ecclesiam toto orbe diffusam, qui utique non istis ab eiusdem orbis communione atque unitate seiunctis, sed ipsi orbi terrarum per communionem connecterentur. Parmenianus autem ceterique donatistae viderunt hoc esse consequens et maluerunt suscipere obstinatissimum animum adversus apertissimam veritatem, quam Tychonius asserebat, quam ea concessa superari ab Africanis Ecclesiis, quae illius unitatis quam Tychonius asseruit communione gauderent, unde se isti separassent. Et Parmenianus quidem primo eum per epistulam velut corrigendum putavit; postea vero etiam concilio eorum perhibent esse damnatum. Epistulae itaque Parmeniani quam scripsit ad Tychonium reprehendens eum, quod Ecclesiam praedicaret toto orbe diffusam, et ammonens ne facere auderet, hoc opere statuimus respondere.
Parmenianus non credit Dei testamento, sed collegis.
2. 2. Illud itaque primum videamus quale sit, quod " Gallos et Hispanos et Italos et eorum socios ", quos utique totum orbem vult intellegi, " traditoribus Africanis commercio scelerum et societate criminum " dicit " esse consimiles ". Homini enim de Scripturis sanctis proferenti tam multa et tam ingentia documenta ipse sine documentis loquitur et vult nihil probans credi sibi, invitans eum videlicet ad imitationem suam, quia et ipse quibusdam coepiscopis suis contra tot Ecclesias per tantam latitudinem terrarum omnium constitutas non nisi loquentibus credidit. Qua credulitate quid magis temerarium repperiri potest? Dicit enim " legatione functos quosdam ", sicut ipse asserit, " fidelissimos testes ad easdem venisse provincias "; deinde " geminato adventu sanctissimorum ", sicut ipse dicit, " Domini sacerdotum dilucide plenius ac verius publicata esse " quae obiciunt. O hominem putantem sibi magis credi debere quam Deo! Profert Tychonius divini testamenti tonitrua, quod factum est in promissione Abrahae et promissione Isaac et promissione Iacob, quorum se Deum testatur dicens: Ego sum Deus Abraham et Deus Isaac et Deus Iacob; hoc mihi nomen est in aeternum 1, et iste opponit narrationes consacerdotum suorum. Quid dictum est ad Abraham? In semine tuo benedicentur omnes gentes 2. Quid dictum est ad Isaac? Et benedicentur in semine tuo omnes gentes terrae, propter quod audivit Abraham pater tuus vocem meam 3. Quid dictum est ad Iacob? Ego sum Deus Abrahae patris tui et Deus Isaac, ne timeas. Terra enim supra quam tu dormis tibi dabo eam et semini tuo. Et erit semen tuum sicut harena terrae et replebitur in mare et in Africum et in Aquilonem et in Orientem. Et benedicentur in te omnes tribus terrae et in semine tuo 4. Ne autem hoc de Iudaeis dictum putent, quid sit semen Abrahae in quo dictum est benedicendas omnes gentes, exponat Apostolus: Abrahae, inquit, dictae sunt promissiones et semini eius. Non dicit: " et seminibus " tamquam in multis, sed tamquam in uno: " et semini tuo ", quod est Christus 5. In Christo ergo gentes omnes benedictionem habituras tanta auctoritate promissum est, tanta exhibitum veritate, et contradicunt qui se christianos dici volunt! Et contra haec quid opponunt? " Legatione " ait " functi, quidam fidelissimi testes ad easdem provincias venerunt; deinde geminato adventu sanctissimorum Domini sacerdotum dilucide plenius ac verius esse publicatum ". Quid, quaeso te, quid per istos fideles testes, quos vultis esse Deo fideliores, quid publicatum est? An quia per Afros traditores semen Abrahae, quod est Christus, non est permissum pervenire usque ad omnes gentes et ibi exaruit quo pervenerat? Dicite iam collegis vestris magis credendum esse quam testamento Dei, et haec dicentes ipsum testamentum vos a flamma conservasse gloriamini, quod lingua delere conamini.
Donatistae impudenter dicunt: Nos soli sumus christiani.
2. 3. Sed eligat quisque quod placet et, si contra caelestia fulgura mendacii terreni fumus aliquid praevalet, dimisso caelo evanescat in ventos. Si enim Parmenianus non cathedrae suae faveret, magis eligeret Scripturae Dei credere quam collegis suis. Deus enim dicit ad Iacob: Non relinquam, donec faciam quae locutus sum tecum 6. Istos autem multo est utique credibilius, quia iam iusto iudicio fuerant improbati, ad sociandam communionem in illis partibus, ubi iam Deus complebat quod promiserat patribus nostris, non esse admissos et propterea de sanctis Dei sacerdotibus, a quibus recipi non meruerant, iactasse talia, quibus infirmos animos deceptarum a se plebium falsis rumoribus agitarent et temere credulas mentes superbia sui nominis irretitas ab orbis terrarum pace dirrumperent. Quid hac stultitia, immo vero dementia repperitur insanius? In tot gentibus orbis terrarum et ex magna parte complevit Deus et adhuc complet, donec ad omnes omnino veniat quod promisit, qui dixit: Non relinquam, donec faciam quae locutus sum tecum, et isti iam credunt nuntiantibus non impleri quae promisit Deus, et ideo ex partibus terrarum in quibus iam impletum erat perisse Abrahae semen, quod est Christus, et evacuatas promissiones Dei, quia ipsi non sunt admissi ad eorum communionem, apud quos hoc iam retinebat orbis impletum, et non eis dicitur: " Solus Deus verax, omnis autem homo mendax 7. De vestro ista dicitis, quia qui loquitur mendacium de suo loquitur 8. Vos ergo sicut homines mentimini, quia sicut homines irascimini ". Non eis hoc dicitur, sed insuper creditur eis de orbe terrarum, quem possidere iam coeperat, perisse Christum. Et qui haec credunt, cum impudenter dicerent: "Christiani sumus ", audent dicere: " Nos soli sumus ".
Parmenianus non probat mundum fuisse consceleratum.
3. 4. Dicit etiam Parmenianus " hinc probari consceleratum fuisse orbem terrarum criminibus traditionis et aliorum sacrilegiorum, quia, cum multa talia fuerint tempore persecutionis admissa, nulla postea facta est in ipsis provinciis separatio populorum ". Quasi fieri non potuerit, ut partim latuerint mali neque fuerint accusati, ut possent sine ulla temeritate damnari, partim etiam proditi fuerint atque damnati et, quia rebus manifestis arguebantur, ab Ecclesiis perturbandis dividendisque cessaverint atque ita factum sit ut cum quidam non accusarentur, quaedam vero incerta crimina pro certa pace Deo dimitterentur, quaedam autem ita manifestata et convicta damnarentur, ut nullus damnatus posset simulata innocentia decipere populos, nequaquam unitatis vinculum rumperetur. Neque enim et in Africa fieret hoc tam immane praecisionis malum, nisi magis factio falsa fingentium quam ratio vera convincentium praevaleret.
Caecilianus absens condemnatur propter crimina tantummodo obiecta.
3. 5. Legant qui volunt quae narret et quibus documentis quam multa persuadeat venerabilis memoriae Milevitanus episcopus catholicae communionis Optatus sive de Lucilla pecuniosissima tunc et factiosissima femina, quam pro Ecclesiae disciplina sanctus Caecilianus adhuc diaconus laeserat, vel de ceteris factionis eius consortibus sive furibus ecclesiastici argenti sive ad episcopatum se non pervenisse dolentibus et sibi praelatum Caecilianum insidiis quibus poterant insectantibus sive de Numidis episcopis, quos ista factio convocaverat ad perniciem Caeciliani, ut illo deposito alter eis ordinaretur. Qui venientes cum primate suo tunc Secundo Tigisitano et aliis, quibus traditionis confessa crimina Secundus ipse donaverat veluti paci consulens, sicut ecclesiastica gesta testantur, absentem Caecilianum sine ulla dilatione diligentioris inquisitionis, nullo responsionis loco servato, traditorem esse censuerunt, ut ei videlicet obessent absenti traditionis crimina tantummodo obiecta, cum sibimet ipsi praesentes confessa donaverint. Ita contra sedentem in cathedra, cui totus orbis christianus in transmarinis et longe remotis terris et in ipsis Afris gravioribus et adversus eiusmodi fallacias robustioribus communicaret Ecclesiis, episcopum alterum ordinaverunt, ut possent pro suo facto contradicere promissionibus Dei, ne in semine Abrahae benedicerentur omnes gentes, ut eas etiam partes orbis terrarum a traditoribus Afris inquinatas dicerent, quae nec Caeciliani nomen audissent aut certe, quomodo se haberet eius vita quam tamen isti de nullo crimine convicerunt, illae tamquam innocentis audissent. Insuper etiam contra orbem terrarum dicentem: " Quod civibus tuis obicis nec cognoscere potui nec damnare incognitum debui ", proferunt Apostoli testimonium dicentis: Non solum qui faciunt ea, sed etiam qui consentiunt facientibus 9. Parum enim fuit tot et tantos populos christianos damnare inauditos, nisi etiam contra ipsum Apostolum eius quidem verba, sed non eius intellectum depromere auderent. Si enim hoc est consentire male facientibus, esse cum eis in Ecclesia, consentiebat etiam ipse falsis fratribus 10, inter quos se periclitari contestabatur et quos non caste, sed per invidiam sine caritate Evangelium praedicantes tamen praedicare permittit 11. Si autem nihil est aliud consentire male facientibus nisi mala facta eorum approbare atque laudare, exemplo Apostoli orbis terrarum non consentiret criminibus Afrorum, etiamsi ea cognita pro Ecclesiae pace toleraret; quem tamen ea cognovisse isti non probant, etiamsi vera fuisse probare potuissent.
Credendum est magis promissis Dei, quam verbis donatistarum.
4. 6. Frustra itaque dicit Parmenianus damnatos in Africa traditores in consortium sanctitatis acceptos a provinciis transmarinis. Hoc enim est quod credere non debemus, ne temeritate sacrilega totum orbem terrarum in Christi unitate fundatum ex istorum falsa criminatione damnemus potius quam ex vera Dei promissione diligamus. Quid enim magis credendum est, quod dixit Deus: In semine tuo benedicentur omnes gentes 12, an quod isti dicunt: " In semine traditorum Afrorum maledicuntur omnes gentes ", ut plus valeat quod commisit iniquitas quam quod pollicita est veritas? Cur ergo non potius credimus, quod illi, qui recepti sunt in communionem a provinciis transmarinis, aut innocentes opprimi non potuerunt a calumniatoribus, quod multis documentis probabilius persuaderi potest, aut certe, cum convinci non possent, etiamsi mali fuerunt, innocentes crediti sine ulla suscipientium contaminatione suscepti sunt? Quid quod, etiamsi per malos fratres, quales Apostolus in Ecclesiae unitate toleravit, quales martyr Cyprianus in epistula De lapsis gemit 13, si ergo per tales fratres etiam in iudicum numero constitutos actum esset aliqua pravitate, ut traditores excludi convincique non possent et christianus orbis simulata eorum innocentia falleretur, nullo modo suam innocentiam perdidisset.
Quod dixit de Ossio Cordubensi probandum est.
4. 7. Quod enim de Ossio dixit Cordubensi quondam catholico episcopo, flagitandum est ut probent non solum talem illum fuisse qualem dicunt, sed quod talis fuerit manifestum illis fuisse, quibus eum communicasse asserunt. Hoc enim nisi probaverint, frustra se dicunt scisse qualis fuerit, quia nescientibus obesse non potuit, a quibus se isti innocentibus separando propter ipsam separationis sacrilegam iniquitatem innocentes esse non possunt. Hoc enim magis credibile est - si tamen Ossius ab Hispanis damnatus a Gallis est absolutus -, fieri potuisse, ut falsis criminationibus Hispani circumventi et callida insidiarum fraude decepti contra innocentem ferrent sententiam et postea pacifice in humilitate christiana cederent sententiae collegarum, quibus illius innocentia comprobata est, ne pervicaci et animosa perversitate priores suas sententias defendendo in sacrilegium schismatis, quod omnia scelera supergreditur, caecitate impietatis irruerent, sicut isti miseri fecerunt et nec sero saltem totiens divisi atque concisi sentiunt quod fecerunt.
Unde donatistae insanabiles facti sunt.
4. 8. Satis <ita>que declarant unde insanabiles facti sint, videlicet ne priores sententias suas, quas in absentem Caecilianum temere protulerunt, condemnare cogerentur, si transmarino iudicio, ubi a Caeciliano praesente superati sunt, consideratione veritatis et pacis adquiescerent, maiorem reportaturi victoriam, si animositatem humanam saltem post iudicium quam si hominem in ipso iudicio superarent. Nam illa victoria praecelsior est et triumpho celsiore plenior, quam si non solum de homine uno victo, sed de universa subiugata civitate referatur, dicente Scriptura: Melior est qui vincit iram quam qui capit civitatem 14. Illi ergo vincere hominem cupiebant quos ira vincebat, et quia hominem vincere nequiverunt, et ab homine et ab ira superati sunt: ab homine, quia in iudicio victi sunt, ab ira, quia nec victi quieverunt, pravissimo corde vel audientes vel legentes Apostoli sententiam dicentis: Si enim quae destruxi haec eadem iterum aedifico, praevaricatorem me ipsum constituo 15. Quae verba scilicet si tam sinistro animo ipse Apostolus intellegeret, nec christianus nec apostolus fieret nec praedicator aedificaret Ecclesias, quas persecutor antea destruebat. Nusquam itaque isti se tam aperte indicarunt, cur nec superati corrigi voluerunt, quam cum detestantur Hispanos, quod post sententias suas aliter prolatas collegarum posteriori discussioni iudicioque cesserunt. Quam enim hoc factum est de mansuetudine christiana, tam illud de contentione diabolica, et ideo non mirum quia ista humilitate pax custodita est, illa elatione dirrupta. Proinde illis recte redditur quod fecerunt; docuerunt enim talia posteros suos. Nam et Maximianistae non ob aliud trecentorum et decem collegarum suorum, a quibus Primianus, quem primo ipsi damnaverant, innocens iudicatus est, con<cilio> cedere noluerunt, nisi perdita pertinacia sententiam apostolicam imperitis opponendo et dicendo: Si enim quae destruxi haec eadem iterum aedifico, praevaricatorem me ipsum constituo. Destruxerant enim centum collegae Primianum et eum propterea cum trecentis rursus aedificare noluerunt. Ita cum se cavere fingunt, ne hominem aedificent quem destruxerant, se ipsos in alio schismate maiore sacrilegio destruxerunt.
Si viveret Parmenianus non auderet reprehendere.
4. 9. Sed tamen, si viveret Parmenianus, non auderet iam reprehendere Hispanos et eos appellare praevaricatores, quia sententiam suam in collegarum sententiam deflexerunt, ne ipse offenderet collegas suos, qui multi a se iam Primiano damnato in melius correcti ad trecentorum concilium transierunt, magis eligentes contra suas praeproperas venire sententias quam contra pacem unitatis etiam in parte Donati. Et maxime Praetextato Assuritano et Feliciano Mustitano parceret Parmenianus, qui etiam damnati a trecentis et decem coepiscopis suis ad eosdem ipsos, a quibus damnati sunt, studio concordiae redierunt et a suis damnatoribus eodem studio sine ullo sui honoris detrimento pro pace suscepti sunt, nec quisquam rebaptizandos putavit qui fuerant ab eis foris in schismate baptizati. An forte, quia multum displicent Parmeniano qui corrigunt sententias suas et eos non intellegens Apostolum praevaricatores vocat, detestaretur istos, quia intro redire quam foris remanere voluerunt, et adiunctis sibi nonnullis similibus sociis etiam Parmenianistas crearet, sicut iam multa frusta de isto grandi frusto per totam Africam facta sunt? Sic, sic necesse est : minutatim secti concisique dispereunt, qui tumorem animositatis suae catholicae pacis sanctissimo vinculo praetulerunt. Neque enim tam timenda sunt quae criminatur Parmenianus quam intuenda quae confitetur.
Donatistae accusant ceteras terras caeco more et furore.
5. 10. Cum enim diceret per Ossium Hispanum adiutorium praestitum Caeciliano, ut ad eorum communionem sanctorum et illibatorum numerus cogeretur, et huic impietati fidem servorum Dei integram restitisse, ultro fassus est ipsos suos adisse etiam Constantinum et eius arbitrio a iudicibus episcopis causam esse cognitam, quibus praefuit Miltiades Romanae urbis episcopus. In quo iudicio, sicut ecclesiastica gesta testantur, quia victi sunt isti et innocens Caecilianus inventus est, eumdem Miltiadem crimine traditionis accusant. Quod quaero quando cognoverint. Si enim ante iudicium, non sibi praeiudicare debuerunt, ut apud talem iudicem causam suam agere inciperent et ex praecepto imperatoris, quem ipsi adierant, tale subire iudicium. Si autem post dictam causam prolatamque sententiam eum traditorem didicisse <se> perhibent, usque adeo dementes sunt homines, ut contra iudices apud quos victi sunt victis litigatoribus credant? Et tamen in his omnibus quamvis magna temeritate Italos et Gallos et Hispanos accusant relictis ceteris tam multis provinciis atque gentibus, a quibus nefando sacrilegio separati sunt, quibus utique obesse non possent crimina Italorum, Hispanorum atque Gallorum, etiamsi vera dicerentur. Iam enim ceteras terras caeco more vel potius furore arguunt et eis irascuntur, quia, cum duae partes essent in Africa - una, inquiunt, traditorum et altera innocentium -, traditores sibi quam innocentes adiungere maluerunt. Quae vana criminatio brevissime atque verissime ita refellitur, quia cum duas partes esse in Africa audissent, unam traditorum, alteram innocentium, eam innocentem esse crediderunt, quae causam suam apud vicinos ecclesiasticos iudices obtinuerat. Quapropter illi semper innocentes manserunt, qui nescientes quemadmodum ista in Africa gesta sint id tamen crediderunt, quod pacifice ac religiose credere debuerunt, a quibus innocentibus separatio nullo modo esse innocens potuit.
Episcopi et iudices convenerunt ad Arelatense oppidum.
6. 11. Fatetur etiam Parmenianus ad Arelatense oppidum et episcopos iudices et partes ex Africa convenisse, Caecilianum scilicet atque donatistas. Ubi omnia suis credidit, qui nihil victi potuerunt nisi de iudicibus conqueri, nec tamen negat rursus eos ad Constantinum venisse et, quia ibi quoque ultimo iudicio superati sunt, etiam ipsum gratia corruptum esse criminatur. Quibus omnibus consideratis, qui sine studio partium iudicat, eligat quibus credat, utrum iudicibus sententias proferentibus an litigatoribus contra quos prolatae sunt litem finire nolentibus. Et certe orbis terrarum iudicibus credidit. Qui autem donatistis consentiunt eosque defendunt, fatentur se illis credere, qui causam suam, qualiscumque illa fuerit, non potuerunt tamen in transmarinis tot disceptationibus obtinere, et eorum adversus iudices murmura et crimina credula vanitate suscipiunt. Qua in re si innocentes se dicunt et eos quos superatos vident nolunt temere credere veritate superatos, quanto innocentiores sunt qui temere mali aliquid credere de ipsis iudicibus nolunt, de quibus necesse est ut qui victi fuerint conquerantur! Non solum enim qui bonam causam perdidit de iniquo vel tardo vel neglegenti iudice queritur, sed etiam qui iustissime victus est ea caecitate de innocente iudice murmurat, qua caecitate cum innocente adversario litigabat. Quapropter isti non ideo scelerati sunt, quia de hominibus victis nolunt temere aliquid credere, sed ideo, quia se furore schismatis praeciderunt ab eis innocentibus, qui multo rationabilius nolunt tale aliquid de ipsis iudicibus credere.
Prosopopeia de Ecclesia Philadelphiae.
7. 12. Existat enim aliqua illarum partium in nomine Christi nobilissima Ecclesia ex illis septem et, si placet, potissimum Philadelphia 16, quae mystico nomine per linguam Graecam fraternam intimat caritatem. Audiamus igitur eius vocem nec eius loquatur palea, sed frumentum. Si ergo dicat istis: " Quid in me arguitis, fratres, quid accusatis? Quanto intervallo secundum terrenum locum ab Africa remota sim, partim nosse partim audire potuistis. Quid ibi tunc sive traditores sive traditorum vel accusatores vel damnatores sive innocentium vel calumniatores vel oppressores egerint, prorsus ignoro. Sed ille Dominus noster, qui emit totum orbem pretio sanguinis sui, cuius sancta commercia propheta tanto ante cecinit dicens: Foderunt manus meas et pedes, dinumeraverunt omnia ossa mea. Ipsi vero consideraverunt et conspexerunt me, diviserunt sibi vestimenta mea et super vestimentum meum miserunt sortem 17, inter vos et nos non spatia constituit vacua et nuda christianis; implevit haec omnia sanctificatione nominis sui. In ipso quippe Psalmo passionis non solum quanti, sed etiam quantum emerit declaratum est. Ibi enim paulo post dicitur: Reminiscentur et convertentur ad Dominum universi fines terrae et adorabunt in conspectu eius universae patriae gentium, quoniam ipsius est regnum et ipse dominabitur gentium 18. De causa itaque vestra tunc fortasse cogerer iudicare, si vel vicina essem vel ita remota, ut inter nos et vos non habitarent alii christiani eodem nomine signati, eadem unitate pacati. Multae interiacent patriae gentium simul mecum emptae illius sanguine, in cuius conspectu mecum pariter adorant. Per illas ad me transiit fama de vobis; ipsae de vicinitate causam vestram examinare potuerunt. Quod si non factum est, vos neglexistis; neque enim neglecti a ceteris non usque ad nos etiam veniretis. Si autem aliquid iudicatum est, date veniam; non audeo vobis superatis temere credere et iudices vestros eadem temeritate damnare. Accedit mihi aliud quod me plurimum moveat. Quia, si vos innocentes oppressi essetis, nos saltem fratres, qui vobis nihil nocuimus, amaretis; cum vero nos, qui bene nobis conscii sumus causam vestram vicinis vestris recto Ecclesiae iure commissam fuisse, qui coram Deo sciunt quemadmodum iudicaverint, lacerare tamen maledictis et acerbis odiis insectari et, quasi propter vos Christus apud nos hereditatem suam perdiderit, etiam rebaptizare conamini, quid boni de illa vestra causa sentire poterimus? Qui enim longe remotissimos fratres temerariis suspicionibus damnare minime dubitatis, quam iuste a vicinis vestris damnati fueritis ostenditis. Cur enim non credam recte damnari potuisse a vicino iudice auditum, qui me fratrem tam longe absentem damnare non dubitat inauditum, hoc mihi obiciens maximum crimen, quoniam qui praesens esse non potui eis ad quos causa perducta est iudicibus potius quam victis litigatoribus credidi? Quibus iudicibus si non potius credidissem, etiamsi illi qui victi sunt innocentes essent, ego innocens esse non possem. Magno enim delicto implicaremur, si, cum corda humana non cerneremus, nec disciplinam ecclesiasticam teneremus, cum eis nollemus iudicantibus credere, ultra quos non potuit causa transire et per quos potuit ad nos fama percurrere. Ab istis innocentibus impia diremptione discindens te innocentem dicis? Quod utique si esses, cum videres in Scripturis sanctis messem Domini tui ante ultimam segregationem et ventilationem a zizaniis et palea non posse separari, eligeres potius fortis esse in tolerandis malis quam impius in deserendis bonis ". Quot enim Ecclesiarum per orbem longe remotarum putamus esse istas et quam iustissimas voces, quas in Philadelphia figuravi!
Quisquis patitur ab Imperatore, non continuo martyr est.
8. 13. Quin etiam conqueri audet Parmenianus, quod eos Constantinus ad campum id est ad supplicium duci iussit, qui victi apud ecclesiasticos iudices nec apud ipsum quae dicebant probare potuerunt et adhuc in sanctae Ecclesiae praecisiones sacrilego furore ferebantur, et hoc eum tamquam immaniter iussisse Hispano Ossio suggerente criminatur, suspicionibus videlicet suis, sicut semper, damnando inauditos. Quasi vero non humanius et probabilius alius crediderit Ossio tamquam episcopo suggerente potius factum, ut in leniorem cohercitionem quamvis immanissimi sceleris, id est sacrilegi schismatis, sententiam flecteret imperator. Quid enim non isti iuste patiuntur, cum ex altissimo Dei praesidentis et ad cavendum ignem aeternum flagellis talibus ammonentis iudicio patiantur et merito criminum et ordine potestatum? Prius enim probent non esse se haereticos vel schismaticos; tum demum de indignis poenis suis emittant liberam vocem, tum demum sese audeant, cum tale aliquid patiuntur, veritatis martyres dicere. Alioquin si, quisquis ab imperatore vel a iudicibus ab eo missis poenas luit, continuo martyr est, omnes carceres martyribus pleni sunt, omnes catenae iudiciariae martyres trahunt, in omnibus metallis martyres aerumnosi sunt, in omnes insulas martyres deportantur, in omnibus poenalibus locis iuridico gladio martyres feriuntur, omnes ad bestias martyres subriguntur, aut iussionibus iudicum vivi ignibus concremantur. Si autem, sicut dicit Apostolus: Non est potestas nisi a Deo et minister Dei vindex est in ira ei qui male agit, non sine causa gladium portat. Vis non timere potestatem? Bonum fac et habebis laudem ex illa 19. Bonus enim quisquis passus fuerit, laus illi provenit ex potestate facientis, malus vero quod merito patitur iniquitatis, non deputet saevitiae potestatis.
donatistae non patiuntur quale faciunt.
8. 14. Et tamen quid tale isti patiuntur quale faciunt, nisi quia hominum multitudo non in corde cor habet, sed in oculis? Nam si sanguis exit de carne mortali, quisquis aspicit exhorrescit; si a pace Christi praecisae animae atque separatae in haeresis vel schismatis sacrilegio moriuntur, quia non videtur, non plangitur, immo vero mors taetrior atque luctuosior et ut plane dixerim verior iure consuetudinis et ridetur, cum auctores tantarum mortium publice insultant et nec veritatis manifestandae causa sermonem nobiscum conferre dignantur. Et si quid temporalis molestiae passi fuerint per certissimum atque rectissimum ordinem potestatum, cum ipsi privatis furiosorum agminibus multo graviora passim atque quotidie nulla regia, nulla ecclesiastica lege committant, nos corporum persecutores vocant, se animarum interfectores non vocant, cum privata licentia nec corporibus parcant. Sed quia per mansuetudinem christianam multo severius vindicatur oculus evulsus in lite quam animus excaecatus in schismate, elocuntur et adversus nos locuntur et nobiscum non locuntur, et cum eos obmutescere compellat veritas, silere non permittit iniquitas.
Alioquin et daemones persecuti possunt dici martyres.
9. 15. An forte de religione fas non est ut iudicet imperator vel quos miserit imperator? Cur ergo ad imperatorem vestri venere legati? Cur eum fecerunt causae suae iudicem, non secuturi quod ille iudicaret? Sed quorsum ista dicuntur? Numquidnam, etiamsi obtineant non pertinere ad imperatorem adversus eos aliquid statuere qui prava in religione sectantur, propterea, si fecerit eosque puniverit, martyres erunt? Hoc enim modo ista haereticis omnibus vox patebit, in quos ex occulto imperio Dei per manifestum hominum imperium multa quibus cohercerentur severissime constituta sunt, nec solum haereticis quoquo modo saltem christiano nomine dealbatis, sed etiam ipsis paganis. Nam utique et ipsi falsa religione sunt impii, quorum simulacra everti atque confringi iussa sunt recentibus legibus, inhiberi etiam sacrificia sub terrore capitali. Si quis ergo eorum damnatus in tali crimine fuerit, martyr habendus est, quia pro superstitione, quam piam religionem putabat, poenas legibus luit? Nullus certe quoquo modo christianus audet hoc dicere. Non ergo, quisquis in aliqua religionis quaestione fuerit ab imperatore punitus, martyr efficitur. Neque enim vident qui talia sentiunt in eum locum se progredi, ut ipsos etiam daemones martyrum gloriam sibi vindicare posse contendant, quia istam patiuntur persecutionem per imperatores christianos, ut pene toto orbe terrarum eorum templa evertantur, idola comminuantur, sacrificia subtrahantur, qui eos honorant, si deprehensi fuerint, puniantur. Quod si dementissimum est dicere, non ergo ex passione certa iustitia, sed ex iustitia passio gloriosa est. Ideoque Dominus, ne quisquam in hac re nebulas obtenderet imperitis et in suorum damnatione meritorum laudem quaereret martyrum, non generaliter ait: " Beati qui persecutionem patiuntur ", sed addidit magnam differentiam, qua vere a sacrilegio pietas secernatur. Ait enim: Beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam 20. Nullo modo autem propter iustitiam patiuntur, qui Christi Ecclesiam diviserunt et, cum eam simulata iustitia quasi conantur ante tempus a palea separare ac frumenta eius falsis criminationibus insectantur, ipsi ab ea potius tamquam levissima palea variis rumorum flatibus separati sunt. " Sed ", inquiunt, " non hoc fecimus ". Videant ergo ex hac quaestione se primitus liberare debere et tunc audere, si quid molestiarum sive poenarum a christianis imperatoribus patiuntur, vel deponere in querimoniam vel assumere in gloriam. De qua re, id est ipsius schismatis quaestione, si nihil aliud dicerem, ea quae superius sunt dicta sufficerent.
Non pertinet Imperatoribus schismata punire.
10. 16. An forte dicent, etiamsi convincuntur in sacrilega dissensione, ut pro ea dementia si quid passi fuerint martyres non sint, non tamen ad imperatorum potestatem haec cohercenda vel punienda pertinere debere? Qua in re quaero quid dicant: an quia de religione vitiosa vel falsa nihil curandum est talibus potestatibus? Sed multa iam etiam de paganis diximus et de ipsis daemonibus, quod persecutiones ab imperatoribus patiantur. An et hoc displicet? Cur ergo ipsi ubi possunt templa subvertunt et per furores Circumcellionum talia facere aut vindicare non cessant? An iustior est privata violentia quam regia diligentia? Sed haec omitto. Illud quaero, cum manifesta enumeret Apostolus opera carnis - quae sunt, inquit, fornicationes, immunditiae, luxuria, idolorum servitus, veneficia, inimicitiae, contentiones, aemulationes, animositates, dissensiones, haereses, invidiae, ebrietates, comisationes et his similia 21 -, quid istis videatur, ut crimen idolatriae putent iuste ab imperatoribus vindicari, aut si nec hoc volunt, cur in veneficos vigorem legum exeri iuste fateantur, in haereticos autem atque impias dissensiones nolint fateri, cum in eisdem iniquitatis fructibus auctoritate apostolica numerentur? An forte nec talia potestates istas humanae constitutionis curare permittunt ? Propter quid ergo gladium portat, qui dictus est minister Dei vindex in iram eis qui male agunt 22? Nisi forte, quemadmodum nonnulli eorum sane imperitissimi hoc intellegere solent, de honoribus ecclesiasticis dictum est, ut gladius intellegatur vindicta spiritalis quae excommunicationem operatur, cum providentissimus Apostolus consequenti contextione lectionis satis aperiat quid loquatur. Illic quippe addidit: Propter hoc enim et tributa praestatis ac deinde subiunxit: Reddite omnibus debita: cui tributum tributum, cui vectigal vectigal, cui honorem honorem, cui timorem timorem 23. Hoc ergo iam restat, ut istis disputationibus suis prohibeant christianos tributa persolvere, cum et Dominus talia sentientibus Pharisaeis, quos imitantur isti, nummo inspecto responderit : Reddite Caesari quod Caesaris est et Deo quod Dei est 24. Hi vero in utroque inoboedientes atque impii nec Deo reddunt christianum amorem nec regibus humanum timorem, ita caeci et insani, ut, cum schismaticos suos Maximianistas per potestates a catholicis imperatoribus missas de basilicis excluserint et vi magna iussionum et auxiliorum cedere sibi compulerint, arguant catholicam, si pro ea catholici principes tale aliquid fieri praeceperint. Ipsi vero Maximianistae, antequam essent Maximianistae, id est cum adhuc uno simul donatistarum consortio tenerentur, quae ab eis Rogatus ille Maurus per regem barbarum Firmum quam saeva quam acerba perpessus sit, recolant et taceant nec conqueri audeant, si quid huiusmodi vel a Primianistis propter suum schisma vel cum Primianistis propter donatistarum schisma non pro religione sacra, sed pro animositate sacrilega patiuntur.
Graviora sunt quae donatistae faciunt quam patiuntur.
11. 17. Fortassis enim dicunt graviora se perpessos a catholicis imperatoribus quam isti fecerunt vel per reges barbarorum Rogatistis vel per iudices catholicorum imperatorum Maximianistis vel etiam faciunt per furorem Circumcellionum quibuscumque potuerint. Quasi vero inde quaestio est, utrum graviora patiantur quam faciunt, quod quidem nullo modo concesserim. Multa enim eorum saevissima et acerbissima numerantur, immo numerari non possunt, quae si pauciora essent vel eos in quos admittuntur minus affligerent, eo ipso essent certe graviora, quod non ab ordinatis potestatibus iubentur, sed extraordinariis furoribus admittuntur. Non enim tam multa sunt quae adversus Maximianistas per iudices humanae constitutionis egerunt. In eo genere actionum ponant, si volunt, quae etiam ad persequendum Rogatum Maurum ab eis per Firmum barbarum gesta sunt, et illum licet hostem immanissimum Romanorum in legitimis potestatibus numerent. Sed haec non tam multa sunt, quam multa quotidie per furiosos ebriosorum iuvenum greges quibus principes constituunt, qui primum tantummodo fustibus, nunc etiam ferro se armare coeperunt, qui Circumcellionum notissimo nomine per totam Africam vagantur et saeviunt, contra omnem ordinem legum potestatumque committunt. Quorum scelera cum ad eos deferuntur, fingunt se ignorare tale hominum genus vel omnino ad se non pertinere contra quam omnes homines norunt ore impudentissimo affirmant; neque hanc saltem vocem totius orbis accipiunt, multo probabilius veriusque dicentis nescire se quid in Africa gestum sit sive a parte Donati sive contra partem Donati, si licet in ipsa Africa donatistis episcopis donatistarum Circumcellionum vel facta nescire vel dicere ad se non pertinere.
Licet cohercere haereticos et schismaticos.
11. 18. Sed, ut dicere coeperam, non hoc modo quaeritur, utrum patiantur graviora quam faciunt, sed utrum adversus haereticos et schismaticos fieri tale aliquid liceat. Si enim dicunt non licere, cur ipsi faciunt? Si autem licere fatentur, etiamsi ostendant, quod nullo modo possunt, graviora se perpeti a catholicis imperatoribus quam ipsi per iudices eorum vel per reges barbarorum schismaticis suis fecerunt vel per insaniam Circumcellionum omni generi hominum faciunt, neque hoc mirandum est, si plus possunt principes quam missi a principibus iudices, si plus possunt Romani imperatores quam barbari reges, et si merito graviora legibus patitur latro quam contra leges ipse committit. Unde merito constitutionibus iustis graviora patiuntur Circumcellionum mancipes quam faciunt Circumcelliones. Et tamen tanta est mansuetudo christiana, ut poenas eorum incomparabiliter superent facinora eorum. Sed ecce damnaverunt in concilio suo Maximianistas trecenti et decem episcopi donatistae, illi autem pertinacia perversitatis suae basilicis cedere nolebant. Aditi sunt iudices, concilium eorum proconsularibus gestis inditum est. Deinde iussum est, ut illi qui tanto episcoporum numero damnati sunt cederent locis. Qui facile cesserunt non multa passi sunt, qui autem resistere tentaverunt quemadmodum afflicti sint quis ignorat? Sed tamen si tanta fuisset immanitas resistentium, ut ad iniurias iudicum perveniret, nonne multo acerbiora Romanis legibus paterentur? Sic et tunc, cum post terminum causae, in qua se isti a catholica praeciderunt, consequenter agi coepisset, ut basilicas non tenerent, et tenerent imperialibus resistendo iussionibus et sic resistendo, ut vis illa Circumcellionum notissima praevaleret, addendo etiam insuper, ut cum donis Ecclesiae quos miserat imperator per Africam euntes turbulentissimis et saevissimis seditionibus agitarent, tales in eos leges proferebantur, ut ne ipsas quidem basilicas quae non erant unitatis, sed a separatis atque in suo iam schismate constitutis fuerant fabricatae, retinere sinerentur. Qua in re iam suas iniurias potestas regia vindicavit. Quid enim valent iuste possidere inimici iustitiae?
Contra eos promulgatae sunt nonnullae graves leges.
12. 19. Nec pro eis aliquid promulgasse invenitur nisi apostata Iulianus, cui pax et unitas christiana nimium displicebat, quandoquidem ipsa ei unde impie ceciderat religio displiceret. Cui quidem isti donatistae, sicut iudicum gesta testantur quibus id quod impetraverant allegarunt, talibus verbis supplicaverunt, ut ei fortasse mitius ad idolorum cultum quidam timore consenserint quam eum isti furore laudaverint. Dixerunt enim, quod apud eum sola iustitia locum haberet. Quid ergo aliud dixisse repperiuntur nisi vel christianam sanctitatem non esse iustitiam, quae apud illum nullum haberet locum, aut honorem daemonum esse iustitiam, qui apud illum primum haberet locum ? Aliorum autem imperatorum leges quam vehementes adversus eos latae sint quis ignorat? In quibus una generalis adversus omnes, qui se christianos dici volunt et Ecclesiae catholicae non communicant, sed suis separatis conventiculis congregantur, id continet, ut vel ordinator clerici vel ipse ordinatus denis libris auri multentur, locus vero ipse quo impia separatio congregatur redigatur in fiscum. Sunt et aliae iussiones generales, quibus eis vel faciendi testamenta vel per donationes aliquid conferendi facultas adimitur vel ex donationibus aut testamentis aliquid capiendi. Nam in quadam causa cum homo nobilis imperatoribus supplicasset, quod soror eius, quae de parte Donati fuerit, cum defungeretur, in nescio quos communionis suae et maxime in quemdam Augustinum episcopum eorum plurima contulisset, ex illa generali lege praeceptum est, ut omnia fratri restituerentur; ubi etiam Circumcellionum mentio facta est, si more suo violenter obsisterent, quo genere auxiliorum et amminiculis repellerentur. Sic enim noti, sic multis proeliis probati sunt, ut de his et supplex imperatoris et imperator tacere non posset.
Sed magna est christiana mansuetudo pro eis.
13. 20. Quae cum ita sint, cum et divinis et humanis legibus ita damnentur, tanta est tamen mansuetudo christiana, ut non solum teneant basilicas quas iam praecisi aedificarunt, sed nec eas omnes reddiderint unitati quas ab exordio unitas tenuit. Et cum ipsi Maximianistas de basilicis ad partem Donati pertinentibus per iudices a catholicis imperatoribus missos instanter excluserint, tamen a multis locis, quos catholica ante unitas retinebat, nec ipsorum catholicorum imperatorum legibus excluduntur. Postremo, si quid forte aliquando immoderatius in eos factum est, ut christianam excederet lenitatem, displicet omnibus frumentis messis Dominicae, id est in Christo laudabilibus christianis, qui sive centenario sive sexagenario sive tricenario fructu 25 in catholica Ecclesia toto orbe succrescunt.
Accusent et tolerent nobiscum paleam in messe Domini.
14. 21. Quapropter zizania vel paleam catholicae segetis nobiscum copiosissime accusent, sed nobiscum ferre patientissime non recusent. Qui enim noluit ante tempus eradicare zizania et a frumentorum permixtione separare: Sinite, inquit, utraque crescere usque ad messem 26. Et cum involucrum eiusdem similitudinis quaerentibus discipulis explicaret, non ait: " Ager est Africa ", sed ait: Ager autem est hic mundus 27. Per totum ergo mundum seges ista seminata est, per totum superseminata zizania, per totum crescit utrumque usque ad messem. Numquid aut Donatus fuit maior messorum aut eo tempore, quo se isti a terrarum orbe separarunt, tempus messis advenerat, cum idem Dominus, ne alicui liceret interpretari quod vellet, apertissime dixerit: Messis autem est finis saeculi, messores autem angeli sunt 28? Tales enim messores errare non possunt, ut nec frumenta pro zizaniis colligant nec pro frumentis zizania redigant. Isti autem, cum quasi zizania fugiunt, se ipsos esse zizania demonstrarunt, in manifestissimo sacrilegio contra sententiam Domini praedicantes, ut, cum ille dicat: Sinite utraque crescere usque ad messem, isti per tam magnum agrum id est totum mundum tantummodo zizania crescere, frumenta vero deminuta et in sola Africa remansisse contendant, Christo regi et principi nostro sacrilegam facientes iniuriam. Scriptum est enim: In lata gente gloria regis, in deminutione autem populi contritio principis 29. Sed iam tempus est, quantum existimo, ipsa testimonia Scripturarum, quae male interpretando decipiunt imperitos, diligenter attendere, et quantum donat Dominus, secundum intellectum catholicae veritatis aperire.