LIBER XX

1. Quod, quamvis omni tempore Deus iudicet, in hoc tamen libro de novissimo eius iudicio sit proprie disputandum.

2. De varietate rerum humanarum, cui non potest dici deesse iudicium Dei, quamvis nequeat vestigari.

3. Quid in libro Ecclesiaste Salomon de his, quae in hac vita et bonis et malis sunt communia, disputarit.

4. Quod ad disserendum de novissimo iudicio Dei Novi primum Testamenti ac deinde Veteris testimonia prolaturus sit.

5. Quibus sententiis Domini Salvatoris divinum iudicium futurum in fine saeculi declaretur.

6. Quae sit prima resurrectio, quae secunda.

7. De duabus resurrectionibus et de mille annis quid in Apocalypsi Ioannis scriptum sit et quid de eis rationabiliter sentiatur.

8. De alligatione et solutione diaboli.

9. Quod sit regnum sanctorum cum Christo per mille annos, et in quo discernatur a regno aeterno.

10. Quid respondendum sit eis, qui putant resurrectionem ad sola corpora, non etiam ad animas pertinere.

11. De Gog et Magog, quos ad persequendam Ecclesiam Dei solutus prope finem saeculi diabolus incitabit.

12. An ad ultimum supplicium pertineat impiorum, quod descendisse ignis de caelo et eosdem comedisse memoratur.

13. An tempus persecutionis Antichristi mille annis annumerandum sit.

14. De damnatione diaboli cum suis et per recapitulationem de resurrectione corporea omnium mortuorum et de iudicio ultimae retributionis.

15. Qui sint mortui, quos ad iudicium exhibuit mare, vel quos mors et inferi reddiderunt.

16. De caelo novo et terra nova.

17. De Ecclesiae glorificatione sine fine post finem.

18. Quid apostolus Petrus de novissimo Dei iudicio praedicarit.

19. Quid Apostolus Thessalonicensibus scripserit de manifestatione Antichristi, cuius tempus dies Domini subsequetur.

20. Quid idem Apostolus in prima ad eosdem epistola de resurrectione docuerit mortuorum.

21. Quid Isaias propheta de mortuorum resurrectione et de retributione iudicii sit locutus.

22. Qualis futura sit egressio sanctorum ad videndas poenas malorum.

23. Quid prophetaverit Daniel de persecutione Antichristi et de iudicio Dei regnoque sanctorum.

24. In psalmis Davidicis, quae de fine saeculi huius et novissimo Dei iudicio prophetentur.

25. De prophetia Malachielis, qua Dei iudicium ultimum declaratur et quorumdam dicitur per purificatorias poenas facienda mundatio.

26. De sacrificiis, quae sancti offerent Deo sic placitura, quomodo in diebus pristinis et annis prioribus placuerunt.

27. De separatione bonorum et malorum, per quam novissimi iudicii discretio declaratur.

28. De lege Moysi spiritaliter intellegenda, ne in damnabilia murmura carnalis sensus incurrat.

29. De adventu Eliae ante iudicium, cuius praedicatione Scripturarum secreta reserante Iudaei convertentur ad Christum.

30. Quod in libris Veteris Testamenti, cum Deus legitur iudicaturus, non evidenter Christi persona monstretur, sed ex quibusdam testimoniis, ubi Dominus Deus loquitur, appareat non dubie, quod ipse sit Christus.

QUAE VENTURA SINT IN IUDICIO NOVISSIMO

Quae sit quaestio (1-4)

1. 1. De die ultimi iudicii Dei quod ipse donaverit locuturi eumque asserturi adversus impios et incredulos tamquam in aedificii fundamento prius ponere testimonia divina debemus; quibus qui nolunt credere, humanis ratiunculis falsis atque fallacibus contravenire conantur, ad hoc ut aut aliud significare contendant quod adhibetur testimonium de litteris sacris, aut omnino divinitus esse dictum negent. Nam nullum existimo esse mortalium, qui cum ea, sicut dicta sunt, intellexerit et a summo ac vero Deo per animas sanctas dicta esse crediderit, non eis cedat atque consentiat, sive id etiam ore fateatur sive aliquo vitio fateri erubescat aut metuat, vel etiam pervicacia simillima insaniae id, quod falsum esse novit aut credit, contra id, quod verum esse novit aut credit, etiam contentiosissime defendere moliatur.

1. 2. Quod ergo in confessione ac professione tenet omnis Ecclesia Dei veri Christum de caelo esse venturum ad vivos ac mortuos iudicandos ¹, hunc divini iudicii ultimum diem dicimus, id est, novissimum tempus. Nam per quot dies hoc iudicium tendatur, incertum est; sed Scripturarum more sanctarum "diem" poni solere pro "tempore" nemo, qui illas litteras quamlibet neglegenter legerit, nescit. Ideo autem, cum diem iudicii Dei dicimus, addimus ultimum vel novissimum, quia et nunc iudicat et ab humani generis initio iudicavit dimittens de paradiso et a ligno vitae separans primos homines peccati magni perpetratores ²; immo etiam quando angelis peccantibus non pepercit ³, quorum princeps homines a se ipso subversus invidendo subvertit, procul dubio iudicavit; nec sine illius alto iustoque iudicio et in hoc aerio caelo et in terris et daemonum et hominum miserrima est vita, erroribus aerumnisque plenissima. Verum etsi nemo peccasset, non sine bono rectoque iudicio universam rationalem creaturam perseverantissime sibi suo Domino cohaerentem in aeterna beatitudine retineret. Iudicat etiam non solum universaliter de genere daemonum atque hominum, ut miseri sint propter primorum meritum peccatorum; sed etiam de singulorum operibus propriis, quae gerunt arbitrio voluntatis. Nam et daemones ne torqueantur precantur ⁴, nec utique iniuste vel parcitur eis vel pro sua quique improbitate torquentur; et homines plerumque aperte, semper occulte, luunt pro suis factis divinitus poenas sive in hac vita sive post mortem: quamvis nullus hominum agat recte, nisi divino adiuvetur auxilio; nullus daemonum aut hominum agat inique, nisi divino eodemque iustissimo iudicio permittatur. Sicut enim ait Apostolus: Non est iniquitas apud Deum ⁵; etiam sicut ipse alibi dicit: Inscrutabilia sunt iudicia eius et investigabiles viae eius ⁶. Non igitur in hoc libro de illis primis nec de istis mediis Dei iudiciis, sed de ipso novissimo, quantum ipse tribuerit, disputabo, quando Christus de caelo venturus est vivos iudicaturus et mortuos ⁷. Iste quippe dies iudicii proprie iam vocatur, eo quod nullus ibi erit imperitae querellae locus, cur iniustus ille sit felix et cur ille iustus infelix. Omnium namque tunc nonnisi bonorum vera et plena felicitas et omnium nonnisi malorum digna et summa infelicitas apparebit.

2. Nunc autem et mala aequo animo ferre discimus, quae patiuntur et boni, et bona non magnipendere, quae adipiscuntur et mali; ac per hoc etiam in his rebus, in quibus non apparet divina iustitia, salutaris est divina doctrina. Nescimus enim quo iudicio Dei bonus ille sit pauper, malus ille sit dives; iste gaudeat, quem pro suis perditis moribus cruciari debuisse maeroribus arbitramur, contristetur ille, quem vita laudabilis gaudere debuisse persuadet; exeat de iudicio non solum inultus, verum etiam damnatus innocens, aut iniquitate iudicis pressus aut falsis obrutus testimoniis, e contrario scelestus adversarius eius non solum impunitus, verum etiam vindicatus insultet; impius optime valeat, pius languore tabescat; latrocinentur sanissimi iuvenes, et qui nec verbo quemquam laedere potuerunt, diversa morborum atrocitate affligantur infantes; utilis rebus humanis immatura morte rapiatur, et qui videtur nec nasci debuisse, diutissime insuper vivat; plenus criminibus sublimetur honoribus, et hominem sine querella tenebrae ignobilitatis abscondant, et cetera huiusmodi, quae quis colligit, quis enumerat? Quae si haberent in ipsa velut absurditate constantiam, ut in hac vita, in qua: Homo, sicut sacer Psalmus eloquitur, vanitati similis factus est et dies eius velut umbra praetereunt ⁸, non nisi mali adipiscerentur transitoria bona ista atque terrena, nec nisi boni talia paterentur mala; posset hoc referri ad iudicium iustum Dei sive etiam benignum, ut, qui non erant assecuturi bona aeterna, quae faciunt beatos, temporalibus vel deciperentur pro malitia sua vel pro Dei misericordia consolarentur bonis, et qui non erant passuri aeterna tormenta, temporalibus vel pro suis quibuscumque et quantuliscumque peccatis affligerentur vel propter implendas virtutes exercerentur malis. Nunc vero, quando non solum in malo sunt boni et in bono mali, quod videtur iniustum, verum etiam plerumque et malis mala eveniunt et bonis bona proveniunt; magis inscrutabilia fiunt iudicia Dei et investigabiles viae eius ⁹. Quamvis ergo nesciamus quo iudicio Deus ista vel faciat vel fieri sinat, apud quem summa virtus est, summa sapientia, summa iustitia, nulla infirmitas, nulla temeritas, nulla iniquitas; salubriter tamen discimus non magnipendere seu bona seu mala, quae videmus esse bonis malisque communia, et illa bona quaerere, quae bonorum, atque illa mala maxime fugere, quae propria sunt malorum. Cum vero ad illud Dei iudicium venerimus, cuius tempus iam proprie dies iudicii et aliquando dies Domini nuncupatur; non solum quaecumque tunc iudicabuntur, verum etiam quaecumque ab initio iudicata et quaecumque usque ad illud tempus adhuc iudicanda sunt, apparebunt esse iustissima. Ubi hoc quoque manifestabitur, quam iusto iudicio Dei fiat, ut nunc tam multa ac paene omnia iusta iudicia Dei lateant sensus mentesque mortalium, cum tamen in hac re piorum fidem non lateat, iustum esse quod latet.

3. Nempe Salomon, sapientissimus rex Israel, qui regnavit in Hierusalem, librum, qui vocatur Ecclesiastes et a Iudaeis quoque habetur in sacrarum canone litterarum, sic exorsus est: Vanitas vanitatum, dixit Ecclesiastes; vanitas vanitatum, omnia vanitas. Quae abundantia homini in omni labore suo, quo laborat sub sole? ¹⁰. Et cum ex hac sententia connecteret cetera, commemorans aerumnas erroresque vitae huius et vanescentes interea temporum lapsus, ubi nihil solidum, nihil stabile retinetur; in ea rerum vanitate sub sole illud etiam deplorat quodam modo, quod, cum sit abundantia sapientiae super insipientiam, sicut abundantia lucis super tenebras, sapientisque oculi sint in capite ipsius et stultus in tenebris ambulet, unus tamen incursus incurrat omnibus, utique in hac vita quae sub sole agitur, significans videlicet ea mala, quae bonis et malis videmus esse communia ¹¹. Dicit etiam illud, quod et boni patiantur mala, tamquam mali sint, et mali, tamquam boni sint, adipiscantur bona, ita loquens: Est, inquit, vanitas, quae facta est super terram, quia sunt iusti, super quos venit sicut factum impiorum, et sunt impii, super quos venit sicut factum iustorum. Dixi quoniam hoc quoque vanitas ¹². In hac vanitate, cui quantum satis visum est intimandae totum istum librum vir sapientissimus deputavit (non utique ob aliud, nisi ut eam vitam desideremus, quae vanitatem non habet sub hoc sole, sed veritatem sub illo qui fecit hunc solem), in hac ergo vanitate numquid nisi iusto Dei rectoque iudicio similis eidem vanitati factus vanesceret homo ¹³? In diebus tamen vanitatis suae interest plurimum, utrum resistat an ottemperet veritati, et utrum sit expers verae pietatis an particeps; non propter vitae huius vel bona adquirenda vel mala vitanda vanescendo transeuntia, sed propter futurum iudicium, per quod erunt et bonis bona et malis mala sine fine mansura. Denique iste sapiens hunc librum sic conclusit, ut diceret: Deum time et mandata eius custodi, quia hoc est omnis homo; quia omne hoc opus Deus adducet in iudicium in omni despecto, sive bonum sive malum ¹⁴. Quid brevius, verius, salubrius dici potuit? Deum, inquit, time et mandata eius custodi, quia hoc est omnis homo. Quicumque enim est, hoc est, custos utique mandatorum Dei; quoniam qui hoc non est, nihil est; non enim ad veritatis imaginem reformatur, remanens in similitudine vanitatis. Quia omne hoc opus, id est, quod ab homine fit in hac vita, sive bonum sive malum, Deus adducet in iudicium in omni despecto, id est, in omni etiam qui contemptibilis hic videtur et ideo nec videtur; quoniam Deus et ipsum videt nec eum despicit nec cum iudicat praeterit.

4. Huius itaque ultimi iudicii Dei testimonia de Scripturis sanctis, quae ponere institui, prius eligenda sunt de libris instrumenti novi, postea de veteris. Quamvis enim vetera priora sint tempore, nova tamen anteponenda sunt dignitate, quoniam illa vetera praeconia sunt novorum. Nova igitur ponentur prius, quae ut firmius probemus, assumentur et vetera. In veteribus habentur Lex et Prophetae, in novis Evangelium et apostolicae litterae. Ait autem Apostolus: Per legem enim cognitio peccati. Nunc autem sine lege iustitia Dei manifestata est, testificata per Legem et Prophetas; iustitia autem Dei per fidem Iesu Christi in omnes qui credunt ¹⁵. Haec iustitia Dei ad Novum pertinet Testamentum et testimonium habet a veteribus libris, hoc est, Lege ac Prophetis. Prius igitur ipsa causa ponenda est, et postea testes introducendi. Hunc et ipse Christus Iesus ordinem servandum esse demonstrans: Scriba, inquit, eruditus in regno Dei similis est viro patri familias proferenti de thesauro suo nova et vetera ¹⁶. Non dixit: "Vetera et nova", quod utique dixisset, nisi maluisset meritorum ordinem servare quam temporum.

Novi Testamenti praeconia recensentur (5-20)

5. 1. Ergo ipse Salvator cum obiurgaret civitates, in quibus virtutes magnas fecerat neque crediderant, et eis alienigenas anteponeret: Verumtamen, inquit, dico vobis, Tyro et Sidoni remissius erit in die iudicii quam vobis ¹⁷; et paulo post alteri civitati: Amen, inquit, dico vobis, quia terrae Sodomorum remissius erit in die iudicii quam tibi ¹⁸ (hic evidentissime praedicat diem iudicii esse venturum); et alio loco: Viri Ninevitae, inquit, surgent in iudicio cum generatione ista et condemnabunt eam; quia paenitentiam egerunt in praedicatione Ionae, et ecce plus quam Iona hic. Regina Austri surget in iudicio cum generatione ista et condemnabit eam; quia venit a finibus terrae audire sapientiam Salomonis, et ecce plus quam Salomon hic ¹⁹. Duas res hoc loco discimus, et venturum esse iudicium et cum mortuorum resurrectione venturum. De Ninevitis enim et regina Austri quando ista dicebat, de mortuis sine dubio loquebatur, quos tamen in die iudicii surrecturos esse praedixit. Nec ideo dixit "condemnabunt", quia ipsi iudicabunt; sed quia ex ipsorum comparatione isti merito damnabuntur.

5. 2. Rursus alio loco, cum de hominum bonorum et malorum nunc permixtione, postea separatione, quae utique die iudicii futura est, loqueretur, adhibuit similitudinem de tritico seminato et superseminatis zizaniis, eamque suis exponens discipulis: Qui seminat, inquit, bonum semen, est Filius hominis; ager autem est mundus; bonum vero semen hi sunt filii regni; zizania autem filii sunt nequam; inimicus autem, qui seminavit ea, est diabolus; messis vero consummatio saeculi est, messores autem angeli sunt. Sicut ergo colliguntur zizania et igni comburuntur; sic erit in consummatione saeculi. Mittet Filius hominis angelos suos, et colligunt de regno eius omnia scandala et eos, qui faciunt iniquitatem, et mittunt eos in caminum ignis; ibi erit fletus et stridor dentium. Tunc iusti fulgebunt sicut sol in regno Patris eorum. Qui habet aures, audiat ²⁰. Hic iudicium quidem vel diem iudicii non nominavit, sed eum multo clarius ipsis rebus expressit et in fine saeculi futurum esse praedixit.

5. 3. Item discipulis suis: Amen, inquit, dico vobis, quod vos, qui secuti estis me, in regeneratione, cum sederit Filius hominis in sede maiestatis suae, sedebitis et vos super sedes duodecim iudicantes duodecim tribus Israel ²¹. Hic discimus cum suis discipulis iudicaturum Iesum. Unde et alibi Iudaeis dixit: Si ego in Beelzebub eicio daemonia, filii vestri in quo eiciunt? Ideo ipsi iudices erunt vestri ²². Nec quoniam super duodecim sedes sessuros esse ait, duodecim solos homines cum illo iudicaturos putare debemus. Duodenario quippe numero universa quaedam significata est iudicantium multitudo propter duas partes numeri septenarii, quo significatur plerumque universitas; quae duae partes, id est, tria et quattuor, altera per alteram multiplicatae duodecim faciunt; nam et quattuor ter et tria quater duodecim sunt, et si qua alia huius duodenarii numeri, quae ad hoc valeat, ratio reperitur. Alioquin, quoniam in locum Iudae traditoris apostolum Matthiam legimus ordinatum ²³, apostolus Paulus, qui plus omnibus illis laboravit ²⁴, ubi ad iudicandum sedeat non habebit; qui profecto cum aliis sanctis ad numerum iudicum se pertinere demonstrat, cum dicit: Nescitis quia angelos iudicabimus? ²⁵. De ipsis quoque iudicandis in hoc numero duodenario similis causa est. Non enim quia dictum est: Iudicantes duodecim tribus Israel, tribus Levi, quae tertia decima est, ab eis iudicanda non erit, aut solum illum populum, non etiam gentes ceteras iudicabunt. Quod autem ait: In regeneratione ²⁶, procul dubio mortuorum resurrectionem nomine voluit regenerationis intellegi. Sic enim caro nostra regenerabitur per incorruptionem, quemadmodum est anima nostra regenerata per fidem.

5. 4. Multa praetereo, quae de ultimo iudicio ita dici videntur, ut diligenter considerata reperiantur ambigua vel magis ad aliud pertinentia, sive scilicet ad eum Salvatoris adventum, quo per totum hoc tempus in Ecclesia sua venit, hoc est in membris suis, particulatim atque paulatim, quoniam tota corpus est eius; sive ad excidium terrenae Hierusalem; quia et de illo cum loquitur, plerumque sic loquitur, tamquam de fine saeculi atque illo die iudicii novissimo et magno loquatur; ita ut dignosci non possit omnino, nisi ea, quae apud tres Evangelistas Matthaeum, Marcum et Lucam de hac re similiter dicta sunt ²⁷, inter se omnia conferantur. Quaedam quippe alter obscurius, alter explicat planius, ut ea, quae ad unam rem pertinentia dicuntur, appareat unde dicantur. Quod facere utcumque curavi in quadam epistula, quam rescripsi ad beatae memoriae virum Hesychium, Salonitanae urbis episcopum, cuius epistolae titulus est: De fine saeculi ²⁸.

5. 5. Proinde iam illud hic dicam, quod in Evangelio secundum Matthaeum de separatione bonorum et malorum legitur per iudicium praesentissimum atque novissimum Christi. Cum autem venerit, inquit, Filius hominis in maiestate sua, et omnes angeli cum eo, tunc sedebit super sedem maiestatis suae, et congregabuntur ante eum omnes gentes, et separabit eos ab invicem, sicut pastor segregat oves ab haedis, et statuet oves quidem a dextris suis, haedos autem a sinistris. Tunc dicet Rex his, qui a dextris eius erunt: Venite, benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi. Esurivi enim, et dedistis mihi manducare; sitivi, et dedistis mihi bibere; hospes eram, et collegistis me; nudus, et cooperuistis me; infirmus, et visitastis me; in carcere eram, et venistis ad me. Tunc respondebunt ei iusti, dicentes: Domine, quando te vidimus esurientem, et pavimus; sitientem, et dedimus potum? Quando autem te vidimus hospitem, et collegimus te; aut nu dum, et cooperuimus te? Aut quando te vidimus infirmum aut in carcere, et venimus ad te? Et respondens Rex dicet illis: Amen dico vobis, quamdiu fecistis uni de his fratribus meis minimis, mihi fecistis. Tunc dicet, inquit, et his qui a sinistris erunt: Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius ²⁹. Deinde similiter etiam his enumerat, quod illa non fecerint, quae dextros fecisse memoravit. Similiterque interrogantibus, quando eum viderint in horum indigentia constitutum: quod minimis suis non factum est, sibi factum non fuisse respondet; sermonemque concludens: Et ibunt, inquit, hi in supplicium aeternum, iusti autem in vitam aeternam ³⁰. Ioannes vero evangelista apertissime narrat eum in resurrectione mortuorum futurum praedixisse iudicium. Cum enim dixisset: Neque enim Pater iudicat quemquam, sed iudicium omne dedit Filio, ut omnes honorificent Filium, sicut honorificant Patrem; qui non honorificat Filium, non honorificat Patrem, qui misit illum; protinus addidit: Amen, amen dico vobis, quia qui verbum meum audit et credit ei qui misit me, habet vitam aeternam, et in iudicium non venit, sed transiit a morte in vitam ³¹. Ecce hic dixit fideles suos in iudicium non venire. Quomodo ergo per iudicium separabuntur a malis et ad eius dexteram stabunt, nisi quia hoc loco iudicium pro damnatione posuit? In tale quippe iudicium non venient, qui audiunt verbum eius et credunt ei, qui misit illum.

6. 1. Deinde adiungit et dicit: Amen, amen dico vobis, quia venit hora et nunc est, quando mortui audient vocem Filii Dei, et qui audierint vivent. Sicut enim Pater habet vitam in semetipso, sic dedit et Filio habere vitam in semetipso ³². Nondum de secunda resurrectione, id est corporum, loquitur, quae in fine futura est, sed de prima, quae nunc est. Hanc quippe ut distingueret, ait: Venit hora, et nunc est. Non autem ista corporum, sed animarum est. Habent enim et animae mortem suam in impietate atque peccatis, secundum quam mortem mortui sunt, de quibus idem Dominus ait: Sine mortui mortuos suos sepeliant ³³; ut scilicet in anima mortui in corpore mortuos sepelirent. Propter istos ergo impietate et iniquitate in anima mortuos: Venit, inquit, hora, et nunc est, quando mortui audient vocem Filii Dei; et qui audierint, vivent. Qui audierint dixit qui oboedierint, qui crediderint et usque in finem perseveraverint. Nec fecit hic ullam differentiam bonorum et malorum. Omnibus enim bonum est audire vocem eius et vivere ad vitam pietatis ex impietatis morte transeundo. De qua morte ait apostolus Paulus: Ergo omnes mortui sunt, et pro omnibus mortuus est, ut qui vivunt, iam non sibi vivant, sed ei, qui pro ipsis mortuus est et resurrexit ³⁴. Omnes itaque mortui sunt in peccatis, nemine prorsus excepto, sive originalibus sive etiam voluntate additis, vel ignorando vel sciendo nec faciendo quod iustum est; et pro omnibus mortuis vivus mortuus est unus, id est, nullum habens omnino peccatum; ut qui per remissionem peccatorum vivunt, iam non sibi vivant, sed ei, qui pro omnibus mortuus est propter peccata nostra et resurrexit propter iustificationem nostram ³⁵, ut credentes in eum, qui iustificat impium ³⁶, ex impietate iustificati, tamquam ex morte vivificati, ad primam resurrectionem, quae nunc est, pertinere possemus. Ad hanc enim primam non pertinent, nisi qui beati erunt in aeternum; ad secundam vero, de qua mox locuturus est, et beatos pertinere docebit et miseros. Ista est misericordiae, illa iudicii. Propter quod in Psalmo scriptum est: Misericordiam et iudicium cantabo tibi, Domine ³⁷.

6. 2. De quo iudicio consequenter adiunxit atque ait: Et potestatem dedit ei iudicium facere, quia Filius hominis est ³⁸. Hic ostendit, quod in ea carne veniet iudicaturus, in qua venerat iudicandus. Ad hoc enim ait: Quoniam Filius hominis est. Ac deinde subiungens unde agimus: Nolite, inquit, mirari hoc, quia veniet hora, in qua omnes, qui in monumentis sunt, audient vocem eius et procedent, qui bona fecerunt, in resurrectionem vitae; qui vero mala egerunt, in resurrectionem iudicii ³⁹. Hoc est illud iudicium, quod paulo ante, sicut nunc, pro damnatione posuerat dicens: Qui verbum meum audit et credit ei qui misit me, habet vitam aeternam et in iudicium non venit, sed transiit a morte in vitam ⁴⁰, id est, pertinendo ad primam resurrectionem, qua nunc transitur a morte ad vitam, in damnationem non veniet, quam significavit appellatione iudicii, sicut etiam hoc loco, ubi ait: Qui mala egerunt, in resurrectionem iudicii, id est damnationis. Resurgat ergo in prima, qui non vult in secunda resurrectione damnari. Venit enim hora, et nunc est, quando mortui audient vocem Filii Dei, et qui audierint, vivent ⁴¹, id est, in damnationem non venient, quae secunda mors dicitur; in quam mortem post secundam, quae corporum futura est, resurrectionem praecipitabuntur, qui in prima, quae animarum est, non resurgunt. Veniet enim hora (ubi non ait: Et nunc est, quia in fine erit saeculi, hoc est in ultimo et maximo iudicio Dei), quando omnes, qui in monumentis sunt, audient vocem eius et procedent ⁴². Non dixit quemadmodum in prima: Et qui audierint, vivent. Non enim omnes vivent, ea vita scilicet, quae, quoniam beata est, sola vita dicenda est. Nam utique non sine qualicumque vita possent audire et de monumentis resurgente carne procedere. Quare autem non omnes vivent, in eo quod sequitur docet: Qui bona, inquit, fecerunt, in resurrectionem vitae, hi sunt qui vivent; qui vero mala egerunt, in resurrectionem iudicii ⁴³, hi sunt qui non vivent, quia secunda morte morientur. Mala quippe egerunt, quoniam male vixerunt; male autem vixerunt, quia in prima, quae nunc est, animarum resurrectione non revixerunt aut in eo, quod revixerant, non in finem usque manserunt. Sicut ergo duae sunt regenerationes, de quibus iam supra locutus sum, una secundum fidem, quae nunc fit per baptismum; alia secundum carnem, quae fiet in eius incorruptione atque immortalitate per iudicium magnum atque novissimum: ita sunt et resurrectiones duae, una prima, quae et nunc est et animarum est, quae venire non permittit in mortem secundam; alia secunda, quae non nunc, sed in saeculi fine futura est, nec animarum, sed corporum est, quae per ultimum iudicium alios mittit in secundam mortem, alios in eam vitam, quae non habet mortem.

7. 1. De his duabus resurrectionibus idem Ioannes evangelista in libro, qui dicitur Apocalypsis, eo modo locutus est, ut earum prima a quibusdam nostris non intellecta insuper etiam in quasdam ridiculas fabulas verteretur. Ait quippe in libro memorato Ioannes apostolus: Et vidi angelum descendentem de caelo, habentem clavem abyssi et catenam in manu sua. Et tenuit draconem illum serpentem antiquum, qui cognominatus est diabolus et satanas, et alligavit illum mille annis et misit illum in abyssum; et clausit et signavit super eum, ut non seduceret iam gentes, donec finiantur mille anni; post haec oportet eum solvi brevi tempore. Et vidi sedes et sedentes super eas, et iudicium datum est. Et animae occisorum propter testimonium Iesu et propter verbum Dei, et si qui non adoraverunt bestiam nec imaginem eius, neque acceperunt inscriptionem in fronte aut in manu sua, et regnaverunt cum Iesu mille annis; reliqui eorum non vixerunt, donec finiantur mille anni. Haec resurrectio prima est. Beatus et sanctus est, qui habet in hac prima resurrectione partem. In istis secunda mors non habet potestatem; sed erunt sacerdotes Dei et Christi et regnabunt cum eo mille annis ⁴⁴. Qui propter haec huius libri verba primam resurrectionem futuram suspicati sunt corporalem, inter cetera maxime numero annorum mille permoti sunt, tamquam oporteret in sanctis eo modo velut tanti temporis fieri sabbatismum, vacatione scilicet sancta post labores annorum sex milium, ex quo creatus est homo et magni illius peccati merito in huius mortalitatis aerumnas de paradisi felicitate dimissus est, ut, quoniam scriptum est: Unus dies apud Dominum sicut mille anni, et mille anni sicut dies unus ⁴⁵, sex annorum milibus tamquam sex diebus impletis, sequatur velut septimus sabbati in annis mille postremis, ad hoc scilicet sabbatum celebrandum resurgentibus sanctis. Quae opinio esset utcumque tolerabilis, si aliquae deliciae spiritales in illo sabbato adfuturae sanctis per Domini praesentiam crederentur. Nam etiam nos hoc opinati fuimus aliquando. Sed cum eos, qui tunc resurrexerint, dicant immoderatissimis carnalibus epulis vacaturos; in quibus cibus sit tantus ac potus, ut non solum nullam modestiam teneant, sed modum quoque ipsius incredulitatis excedant: nullo modo ista possunt nisi a carnalibus credi. Hi autem qui spiritales sunt, istos ista credentes appellant Graeco vocabulo; quos verbum e verbo exprimentes nos possemus miliarios nuncupare. Eos autem longum est refellere ad singula; sed potius, quemadmodum Scriptura haec accipienda sit, iam debemus ostendere.

7. 2. Ait ipse Dominus Iesus Christus: Nemo potest introire in domum fortis et vasa eius eripere, nisi prius alligaverit fortem ⁴⁶, diabolum volens intellegi fortem, quia ipse genus humanum potuit tenere captivum; vasa vero eius, quae fuerat erepturus, fideles suos futuros, quos ille in diversis peccatis atque impietatibus possidebat. Ut ergo alligaretur hic fortis, propterea vidit iste Apostolus in Apocalypsi angelum descendentem de caelo, habentem clavem abyssi et catenam in manu sua. Et tenuit, inquit, draconem illum serpentem antiquum, qui cognominatus est diabolus et satanas, et alligavit illum mille annis ⁴⁷, hoc est, eius potestatem ab eis seducendis ac possidendis, qui fuerant liberandi, cohibuit atque frenavit. Mille autem anni duobus modis possunt, quantum mihi occurrit, intellegi: aut quia in ultimis annis mille ista res agitur, id est, sexto annorum miliario tamquam sexto die, cuius nunc spatia posteriora volvuntur, secuturo deinde sabbato, quod non habet vesperam, requie scilicet sanctorum, quae non habet finem, ut huius miliarii tamquam diei novissimam partem, quae remanebat usque ad terminum saeculi, mille annos appellaverit eo loquendi modo, quo pars significatur a toto; aut certe mille annos pro annis omnibus huius saeculi posuit, ut perfecto numero notaretur ipsa temporis plenitudo. Millenarius quippe numerus denarii numeri quadratum solidum reddit. Decem quippe decies ducta fiunt centum, quae iam figura quadrata, sed plana est; ut autem in altitudinem surgat et solida fiat, rursus centum decies multiplicantur, et mille sunt. Porro si centum ipsa pro universitate aliquando ponuntur, quale illud est, quod Dominus omnia sua dimittenti et eum sequenti promisit, dicens: Accipiet in hoc saeculo centuplum ⁴⁸, quod exponens quodam modo Apostolus ait: Quasi nihil habentes, et omnia possidentes ⁴⁹; quia et ante iam dictum erat: Fidelis hominis totus mundus divitiarum est ⁵⁰; quanto magis mille pro universitate ponuntur, ubi est soliditas ipsius denariae quadraturae? Unde nec illud melius intellegitur, quod in Psalmo legitur: Memor fuit in saeculum testamenti sui verbi, quod mandavit in mille generationes ⁵¹, id est, in omnes.

7. 3. Et misit illum, inquit, in abyssum; utique diabolum misit in abyssum, quo nomine significata est multitudo innumerabilis impiorum, quorum in malignitate adversus Ecclesiam Dei multum profunda sunt corda; non quia ibi diabolus ante non erat; sed ideo illuc dicitur missus, quia exclusus a credentibus plus coepit impios possidere. Plus namque possidetur a diabolo, qui non solum est alienatus a Deo, verum etiam gratis odit servientes Deo. Et clausit, inquit, et signavit super eum, ut non seduceret iam gentes, donec finiantur mille anni ⁵². Clausit super eum dictum est "interdixit ei, ne posset exire", id est, vetitum transgredi. Signavit autem, quod addidit, significasse mihi videtur, quod occultum esse voluit, qui pertineant ad partem diaboli, et qui non pertineant. Hoc quippe in saeculo isto prorsus latet, quia et qui videtur stare, utrum sit casurus, et qui videtur iacere, utrum sit surrecturus, incertum est ⁵³. Ab eis autem gentibus seducendis huius interdicti vinculo et claustro diabolus prohibetur atque cohibetur, quas pertinentes ad Christum seducebat antea vel tenebat. Has enim Deus elegit ante mundi constitutionem ⁵⁴ eruere de potestate tenebrarum et transferre in regnum Filii caritatis suae ⁵⁵, sicut Apostolus dicit. Nam seducere illum gentes etiam nunc et secum trahere in aeternam poenam, sed non praedestinatas in aeternam vitam, quis fidelis ignorat? Nec moveat, quod saepe diabolus seducit etiam illos, qui regenerati iam in Christo vias ingrediuntur Dei. Novit enim Dominus qui sunt eius ⁵⁶; ex his in aeternam damnationem neminem ille seducit. Sic enim eos novit Dominus, ut Deus, quem nihil latet etiam futurorum, non ut homo, qui hominem ad praesens videt (si tamen videt, cuius cor non videt), qualis autem postea sit futurus nec se ipsum videt. Ad hoc ergo ligatus est diabolus et inclusus in abysso, ut iam non seducat gentes, ex quibus constat Ecclesia, quas antea seductas tenebat, antequam essent Ecclesia. Neque enim dictum est "ut non seduceret aliquem", sed ut non seduceret, inquit, iam gentes, in quibus Ecclesiam procul dubio voluit intellegi, donec finiantur, inquit, mille anni, id est, aut quod remanet de sexto die, qui constat ex mille annis, aut omnes anni, quibus deinceps hoc saeculum peragendum est.

7. 4. Nec sic accipiendum est quod ait: Ut non seduceret gentes, donec finiantur mille anni ⁵⁷, quasi postea sit seducturus eas dumtaxat gentes, ex quibus praedestinata constat Ecclesia, a quibus seducendis illo est vinculo claustroque prohibitus. Sed aut illa locutione dictum est, quae in Scripturis aliquotiens invenitur, qualis est in Psalmo: Sic oculi nostri ad Dominum Deum nostrum, donec misereatur nostri ⁵⁸; neque enim, cum misertus fuerit, non erunt oculi servorum eius ad Dominum Deum suum; aut certe iste est ordo verborum: Et clausit et signavit super eum, donec finiantur mille anni; quod vero interposuit: Ut non seduceret iam gentes, ita se habet, ut ab huius ordinis connexione sit liberum et seorsus intellegendum, velut si post adderetur, ut sic se haberet tota sententia: Et clausit et signavit super eum, donec finiantur mille anni, ut non seduceret iam gentes; id est, ideo clausit donec finiantur mille anni, ut non seduceret iam gentes.

8. 1. Post haec, inquit, oportet eum solvi brevi tempore ⁵⁹. Si hoc est diabolo ligari et includi, Ecclesiam non posse seducere, haec ergo erit solutio eius, ut possit? Absit; numquam enim ab illo Ecclesia seducetur praedestinata et electa ante mundi constitutionem ⁶⁰, de qua dictum est: Novit Dominus qui sunt eius ⁶¹. Et tamen hic erit etiam illo tempore, quo solvendus est diabolus, sicut, ex quo est instituta, hic fuit et erit omni tempore, in suis utique qui succedunt nascendo morientibus. Nam paulo post dicit, quod solutus diabolus seductas gentes toto orbe terrarum attrahet in bellum adversus eam, quorum hostium numerus erit ut harena maris. Et ascenderunt, inquit, supra terrae latitudinem, et cinxerunt castra sanctorum et dilectam civitatem, et descendit ignis de caelo a Deo et comedit eos; et diabolus, qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis et sulphuris, ubi et bestia et pseudopropheta; et cruciabuntur die et nocte in saecula saeculorum ⁶². Sed hoc iam ad iudicium novissimum pertinet, quod nunc propterea commemorandum putavi, ne quis existimet eo ipso parvo tempore, quo solvetur diabolus, in hac terra Ecclesiam non futuram, illo hic eam vel non inveniente, cum fuerit solutus, vel absumente, cum fuerit modis omnibus persecutus. Non itaque per totum hoc tempus, quod liber iste complectitur, a primo scilicet adventu Christi usque in saeculi finem, qui erit secundus eius adventus, ita diabolus alligatur, ut eius haec ipsa sit alligatio, per hoc intervallum, quod mille annorum numero appellat, non seducere Ecclesiam, quando quidem illam nec solutus utique seducturus est. Nam profecto ei si alligari est non posse seducere sive non permitti: quid erit solvi nisi posse seducere sive permitti? Quod absit ut fiat; sed alligatio diaboli est non permitti exserere totam temptationem, quam potest vel vi vel dolo ad seducendos homines in partem suam cogendo violenter fraudulenterve fallendo. Quod si permitteretur in tam longo tempore et tanta infirmitate multorum, plurimos tales, quales Deus id perpeti non vult, et fideles deiceret et ne crederent impediret; quod ne faceret, alligatus est.

8. 2. Tunc autem solvetur, quando et breve tempus erit (nam tribus annis et sex mensibus legitur totis suis suorumque viribus saeviturus ⁶³), et tales erunt, cum quibus ei belligerandum est, ut vinci tanto eius impetu insidiisque non possint. Si autem numquam solveretur, minus appareret eius maligna potentia, minus sanctae civitatis fidelissima patientia probaretur, minus denique perspiceretur, quam mango eius malo tam bene fuerit usus Omnipotens, qui eum nec omnino abstulit a temptatione sanctorum, quamvis ab eorum interioribus hominibus, ubi in Deum creditur, foras missum, ut eius forinsecus oppugnatione proficerent; et in eis, qui sunt ex parte ipsius, alligavit, ne quantam posset effundendo et exercendo malitiam innumerabiles infirmos, ex quibus Ecclesiam multiplicari et impleri oportebat, alio credituros, alios iam credentes, a fide pietatis hos deterreret, hos frangeret; et solvet in fine, ut, quam fortem adversarium Dei civitas superaverit, cum ingenti gloria sui redemptoris, adiutoris, liberatoris aspiciat. In eorum sane, qui tunc futuri sunt, sanctorum atque fidelium comparatione quid sumus? Quando quidem ad illos probandos tantus solvetur inimicus, cum quo nos ligato tantis periculis dimicamus. Quamvis et hoc temporis intervallo quosdam milites Christi tam prudentes et fortes fuisse atque esse non dubium est, ut, etiamsi tunc in ista mortalitate viverent, quando ille solvetur, omnes insidias eius atque impetus et caverent sapientissime et patientissime sustinerent.

8. 3. Haec autem alligatio diaboli non solum facta est, ex quo coepit Ecclesia praeter Iudaeam terram in nationes alias atque alias dilatari; sed etiam nunc fit et fiet usque ad terminum saeculi, quo solvendus est, quia et nunc homines ab infidelitate, in qua eos ipse possidebat, convertuntur ad fidem et usque in illum finem sine dubio convertentur; et utique unicuique iste fortis tunc alligatur, quando ab illo tamquam vas eius eripitur; et abyssus, ubi inclusus est, non in eis consumpta est, quando sunt mortui, qui tunc erant quando esse coepit inclusus; sed successerunt eis alii nascendo atque succedunt, donec finiatur hoc saeculum, qui oderint Christianos, in quorum quotidie, velut in abysso, caecis et profundis cordibus includatur. Utrum autem etiam illis ultimis tribus annis et mensibus sex, quando solutus totis viribus saeviturus est, aliquis, in qua non fuerat, sit accessurus ad fidem, nonnulla quaestio est. Quomodo enim stabit quod dictum est: Quis intrat in domum fortis, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit fortem ⁶⁴, si etiam soluto eripiuntur? Ac per hoc ad hoc cogere videtur ista sententia, ut credamus illo licet exiguo tempore neminem accessurum esse populo Christiano, sed cum eis, qui iam Christiani reperti fuerint, diabolum pugnaturum; ex quibus etiamsi aliqui victi secuti eum fuerint, non eos ad praedestinatum filiorum Dei numerum pertinere. Neque enim frustra idem Ioannes apostolus, qui et hanc Apocalypsim scripsit, in epistula sua de quibusdam dicit: Ex nobis exierunt, sed non erant ex nobis; nam si fuissent ex nobis, mansissent utique nobiscum ⁶⁵. Sed quid fiet de parvulis? Nimium quippe incredibile est nullos iam natos et nondum baptizatos praeoccupari Christianorum filios illo tempore infantes, nullos etiam ipsis nasci iam diebus; aut si erunt, non eos a parentibus suis ad lavacrum regenerationis modo quocumque perduci. Quod si fiet, quo pacto soluto iam diabolo vasa ista eripientur, in cuius domum nemo intrat, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit eum? Immo vero id potius est credendum, nec qui cadant de Ecclesia nec qui accedant Ecclesiae illo tempore defuturos; sed profecto tam fortes erunt et parentes pro baptizandis parvulis suis et hi, qui tunc primitus credituri sunt, ut illum fortem vincant etiam non ligatum, id est omnibus, qualibus antea numquam, vel artibus insidiantem vel urgentem viribus et vigilanter intellegant et toleranter ferant, ac sic illi etiam non ligato eripiantur. Nec ideo falsa erit evangelica illa sententia: Quis intrat in domum fortis, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit fortem? Secundum eius enim sententiae veritatem ordo iste servatus est, ut prius alligaretur fortis ereptisque vasis eius longe lateque in omnibus gentibus ex firmis et infirmis ita multiplicaretur Ecclesia, ut ex ipsa rerum divinitus praedictarum et impletarum robustissima fide etiam soluto vasa posset auferre. Sicut enim fatendum est multorum refrigescere caritatem ⁶⁶, cum abundat iniquitas, et inusitatis maximisque persecutionibus atque fallaciis diaboli iam soluti eos, qui in libro vitae scripti non sunt, multos esse cessuros; ita cogitandum est non solum quos bonos fideles illud tempus inveniet, sed nonnullos etiam, qui foris adhuc erunt, adiuvante Dei gratia per considerationem Scripturarum, in quibus et alia et finis ipse praenuntiatus est, quem venire iam sentiunt, ad credendum quod non credebant futuros esse firmiores et ad vincendum etiam non ligatum diabolum fortiores. Quod si ita erit, propterea praecessisse dicenda est eius alligatio, ut et ligati et soluti expoliatio sequeretur; quoniam de hac re dictum est: Quis intrabit in domum fortis, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit fortem?

9. 1. Interea dum mille annis ligatus est diabolus, sancti regnant cum Christo etiam ipsi mille annis, eisdem sine dubio et eodem modo intellegendis, id est, isto iam tempore prioris eius adventus. Excepto quippe illo regno, de quo in fine dicturus est: Venite, benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum ⁶⁷, nisi alio aliquo modo, longe quidem impari, iam nunc regnarent cum illo sancti eius, quibus ait: Ecce ego vobiscum sum usque in consummationem saeculi ⁶⁸; profecto non etiam nunc diceretur Ecclesia regnum eius regnumve caelorum. Nam utique isto tempore in regno Dei eruditur scriba ille, qui profert de thesauro suo nova et vetera, de quo supra locuti sumus ⁶⁹; et de Ecclesia collecturi sunt zizania messores illi, quae permisit cum tritico simul crescere usque ad messem; quod exponens ait: Messis est finis saeculi, messores autem angeli sunt. Sicut ergo colliguntur zizania et igni comburuntur, sic erit in consummatione saeculi; mittet Filius hominis angelos suos, et colligent de regno eius omnia scandala ⁷⁰. Numquid de regno illo, ubi nulla sunt scandala? De isto ergo regno eius, quod est hic Ecclesia, colligentur. Item dicit: Qui solverit unum de mandatis istis minimis et docuerit sic homines, minimus vocabitur in regno caelorum; qui autem fecerit et sic docuerit, magnus vocabitur in regno caelorum ⁷¹. Utrumque dicit in regno caelorum, et qui non facit mandata quae docet (hoc est enim solvere: non servare, non facere), et illum qui facit et sic docet; sed istum minimum, illum magnum. Et continuo secutus adiungit: Dico enim vobis quia, nisi abundaverit iustitia vestra super scribarum et Pharisaeorum ⁷², id est, super eos, qui solvunt quod docent (de scribis enim et Pharisaeis dicit alio loco: Quoniam dicunt, et non faciunt ⁷³), nisi ergo super hos abundaverit iustitia vestra, id est, ut vos non solvatis, sed faciatis potius quod docetis, non intrabitis, inquit, in regnum caelorum ⁷⁴. Alio modo igitur intellegendum est regnum caelorum, ubi ambo sunt, et ille scilicet qui solvit quod docet, et ille qui facit; sed ille minimus, ille magnus; alio modo autem regnum caelorum dicitur, quo non intrat nisi ille qui facit. Ac per hoc ubi utrumque genus est, Ecclesia est, qualis nunc est; ubi autem illud solum erit, Ecclesia est, qualis tunc erit, quando malus in ea non erit. Ergo et nunc Ecclesia regnum Christi est regnumque caelorum. Regnant itaque cum illo etiam nunc sancti eius, aliter quidem, quam tunc regnabunt; nec tamen cum illo regnant zizania, quamvis in Ecclesia cum tritico crescant ⁷⁵. Regnant enim cum illo, qui faciunt quod ait Apostolus: Si resurrexistis cum Christo, quae sursum sunt sapite, ubi Christus est in dextera Dei sedens; quae sursum sunt quaerite, non quae super terram ⁷⁶; de qualibus item dicit, quod eorum conversatio sit in caelis ⁷⁷. Postremo regnant cum illo, qui eo modo sunt in regno eius, ut sint etiam ipsi regnum eius. Quomodo autem sunt regnum Christi, qui, ut alia taceam, quamvis ibi sint donec colligantur in fine saeculi de regno eius omnia scandala, tamen illic sua quaerunt, non quae Iesu Christi?

9. 2. De hoc ergo regno militiae, in quo adhuc cum hoste confligitur et aliquando repugnatur pugnantibus vitiis, aliquando cedentibus imperatur, donec veniatur ad illud pacatissimum regnum, ubi sine hoste regnabitur, et de hac prima resurrectione, quae nunc est, liber iste sic loquitur. Cum enim dixisset alligari diabolum mille annis, et postea solvi brevi tempore, tum recapitulando quid in istis mille annis agat Ecclesia vel agatur in ea: Et vidi, inquit, sedes et sedentes super eas, et iudicium datum est ⁷⁸. Non hoc putandum est de ultimo iudicio dici; sed sedes praepositorum et ipsi praepositi intellegendi sunt, per quos nunc Ecclesia gubernatur. Iudicium autem datum nullum melius accipiendum videtur, quam id quod dictum est: Quae ligaveritis in terra, ligata erunt et in caelo; et quae solveritis in terra, soluta erunt et in caelo ⁷⁹. Unde Apostolus: Quid enim mihi est, inquit, de his, qui foris sunt, iudicare? Nonne de his qui intus sunt vos iudicatis? ⁸⁰. Et animae, inquit, occisorum propter testimonium Iesu et propter verbum Dei ⁸¹; subauditur quod postea dicturus est: Regnaverunt cum Iesu mille annis; animae scilicet martyrum nondum sibi corporibus suis redditis. Neque enim piorum animae mortuorum separantur ab Ecclesia, quae nunc etiam est regnum Christi. Alioquin nec ad altare Dei fieret eorum memoria in communicatione corporis Christi; nec aliquid prodesset ad eius baptismum in periculis currere, ne sine illo finiatur haec vita; nec ad reconciliationem, si forte per paenitentiam malamve conscientiam quisque ab eodem corpore separatus est. Cur enim fiunt ista, nisi quia fideles etiam defuncti membra sunt eius? Quamvis ergo cum suis corporibus nondum, iam tamen eorum animae regnant cum illo, dum isti anni mille decurrunt. Unde in hoc eodem libro et alibi legitur: Beati mortui, qui in Domino moriuntur. Amodo etiam dicit Spiritus, ut requiescant a laboribus suis; nam opera eorum sequuntur eos ⁸². Regnat itaque cum Christo nunc primum Ecclesia in vivis et mortuis. Propterea enim, sicut dicit Apostolus, mortuus est Christus, ut et vivorum et mortuorum dominetur ⁸³. Sed ideo tantummodo martyrum animas commemoravit, quia ipsi praecipue regnant mortui, qui usque ad mortem pro veritate certaverunt. Sed a parte totum etiam ceteros mortuos intellegimus pertinentes ad Ecclesiam, quod est regnum Christi.

9. 3. Quod vero sequitur: Et si qui non adoraverunt bestiam nec imaginem eius, neque acceperunt inscriptionem in fronte aut in manu sua ⁸⁴, simul de vivis et mortuis debemus accipere. Quae sit porro ista bestia, quamvis sit diligentius inquirendum, non tamen abhorret a fide recta, ut ipsa impia civitas intellegatur et populus infidelium contrarius populo fideli et civitati Dei. Imago vero eius simulatio eius mihi videtur, in eis videlicet hominibus, qui velut fidem profitentur et infideliter vivunt. Fingunt enim se esse quod non sunt, vocanturque non veraci effigie, sed fallaci imagine Christiani. Ad eamdem namque bestiam pertinent non solum aperte inimici nominis Christi et eius gloriosissimae civitatis, sed etiam zizania, quae de regno eius, quod est Ecclesia, in fine saeculi colligenda sunt ⁸⁵. Et qui sunt qui non adorant bestiam nec imaginem eius, nisi qui faciunt quod ait Apostolus: Ne sitis iugum ducentes cum infidelibus ⁸⁶? Non adorant enim est non consentiunt, non subiciuntur; neque accipiunt inscriptionem, notam scilicet criminis, in fronte propter professionem, in manu propter operationem. Ab his igitur malis alieni, sive adhuc in ista mortali carne viventes sive defuncti, regnant cum Christo iam nunc modo quodam huic tempori congruo per totum hoc intervallum, quod numero mille significatur annorum.

9. 4. Reliqui eorum, inquit, non vixerunt ⁸⁷. Hora enim nunc est, cum mortui audiunt vocem Filii Dei, et qui audierint vivent ⁸⁸; reliqui ergo eorum non vivent. Quod vero subdidit: Donec finiantur mille anni, intellegendum est, quod eo tempore non vixerunt, quo vivere debuerunt, ad vitam scilicet de morte transeundo. Et ideo cum dies venerit, quo fiat et corporum resurrectio, non ad vitam de monumentis procedent, sed ad iudicium; ad damnationem scilicet, quae secunda mors dicitur. Donec finiantur enim mille anni, quicumque non vixerit, id est, toto isto tempore, quo agitur prima resurrectio, non audierit vocem Filii Dei et ad vitam de morte transierit, profecto in secunda resurrectione, quae carnis est, in mortem secundam cum ipsa carne transibit. Sequitur enim et dicit: Haec resurrectio prima est. Beatus et sanctus qui habet in hac prima resurrectione partem ⁸⁹, id est, particeps eius est. Ipse est autem particeps eius, qui non solum a morte, quae in peccatis est, revivescit, verum etiam in eo, quod revixerit, permanebit. In istis, inquit, secunda mors non habet potestatem ⁹⁰. Habet ergo in reliquis, de quibus superius ait: Reliqui eorum non vixerunt, donec finiantur mille anni ⁹¹; quoniam toto isto temporis intervallo, quod mille annos vocat, quantumcumque in eo quisque eorum vixit in corpore, non revixit a morte, in qua eum tenebat impietas, ut sic revivescendo primae resurrectionis particeps fieret atque in eo potestatem secunda mors non haberet.

10. Sunt qui putant resurrectionem dici non posse nisi corporum ideoque istam quoque primam in corporibus futuram esse contendunt. Quorum enim est, inquiunt, cadere, eorum est resurgere. Cadunt autem corpora moriendo; nam et a cadendo cadavera nuncupantur. Non ergo animarum, inquiunt, resurrectio potest esse, sed corporum. Sed quid contra Apostolum dicunt ⁹², qui eam resurrectionem appellat? Nam secundum interiorem, non secundum exteriorem hominem utique resurrexerant, quibus ait: Si resurrexistis cum Christo, quae sursum sunt sapite ⁹³. Quem sensum verbis aliis alibi posuit dicens: Ut, quemadmodum Christus resurrexit a mortuis per gloriam Patris, sic et nos in novitate vitae ambulemus ⁹⁴. Hinc est et illud: Surge qui dormis et exurge a mortuis, et illuminabit te Christus ⁹⁵. Quod autem dicunt non posse resurgere, nisi qui cadunt, et ideo putant resurrectionem ad corpora, non ad animas pertinere, quia corporum est cadere: cur non audiunt: Non recedatis ab illo, ne cadatis ⁹⁶; et: Suo Domino stat aut cadit ⁹⁷; et: Qui se putat stare, caveat ne cadat ⁹⁸? Puto enim quod in anima, non in corpore casus iste cavendus est. Si igitur cadentium est resurrectio, cadunt autem et animae; profecto et animas resurgere confitendum est. Quod autem, cum dixisset: In istis secunda mors non habet potestatem; adiunxit atque ait: Sed erunt sacerdotes Dei et Christi et regnabunt cum eo mille annis ⁹⁹; non utique de solis episcopis et presbyteris dictum est, qui proprie iam vocantur in Ecclesia sacerdotes; sed sicut omnes christos dicimus propter mysticum chrisma, sic omnes sacerdotes, quoniam membra sunt unius sacerdotis; de quibus apostolus Petrus: Plebs, inquit, sancta, regale sacerdotium ¹⁰⁰. Sane, licet breviter atque transeunter, insinuavit esse Deum Christum dicendo: Sacerdotes Dei et Christi, hoc est, Patris et Filii; quamvis propter formam servi ¹⁰¹ sicut hominis filius, ita etiam sacerdos Christus effectus sit in aeternum secundum ordinem Melchisedech ¹⁰². De qua re in hoc opere non semel diximus ¹⁰³.

11. Et cum finiti fuerint, inquit, mille anni, solvetur satanas de custodia sua, et exibit ad seducendas nationes, quae sunt in quattuor angulis terrae, Gog et Magog, et trahet eos in bellum, quorum numerus est ut harena maris ¹⁰⁴. Ad hoc ergo tunc seducet, ut in hoc bellum trahat. Nam et antea modis quibus poterat per mala multa et varia seducebat. Exibit autem dictum est "in apertam persecutionem de latebris erumpet odiorum". Haec enim erit novissima persecutio, novissimo imminente iudicio, quam sancta Ecclesia toto terrarum orbe patietur, universa scilicet civitas Christi ab universa diaboli civitate, quantacumque erit utraque super terram. Gentes quippe istae, quas appellat Gog et Magog, non sic sunt accipiendae, tamquam sint aliqui in aliqua parte terrarum barbari constituti, sive quos quidam suspicantur Getas et Massagetas propter litteras horum nominum primas, sive aliquos alios alienigenas et a Romano iure seiunctos. Toto namque orbe terrarum significati sunt isti esse, cum dictum est: Nationes quae sunt in quattuor angulis terrae, easque subiecit esse Gog et Magog. Quorum interpretationem nominum esse comperimus Gog "tectum", Magog "de tecto"; tamquam domus et ipse qui procedit de domo. Gentes ergo sunt, in quibus diabolum velut in abysso superius intellegebamus inclusum, et ipse de illis quodam modo sese efferens et procedens; ut illae sint tectum, ipse de tecto. Si autem utrumque referamus ad gentes, non unum horum ad illas, alterum ad diabolum: et tectum ipsae sunt, quia in eis nunc includitur et quodam modo tegitur inimicus antiquus; et de tecto ipsae erunt, quando in apertum odium de operto erupturae sunt. Quod vero ait: Et ascenderunt supra terrae latitudinem et cinxerunt castra sanctorum et dilectam civitatem ¹⁰⁵; non utique ad unum locum venisse vel venturi esse significati sunt, quasi uno aliquo loco futura sint castra sanctorum et dilecta civitas, cum haec non sit nisi Christi Ecclesia toto terrarum orbe diffusa; ac per hoc ubicumque tunc erit, quae in omnibus gentibus erit, quod significatum est nomine latitudinis terrae, ibi erunt castra sanctorum, ibi erit dilecta Deo civitas eius, ibi ab omnibus inimicis suis, quia et ipsi in omnibus cum illa gentibus erunt, persecutionis illius immanitate cingetur, hoc est, in angustias tribulationis artabitur, urguebitur, concludetur; nec militiam suam deseret, quae vocabulo est appellata castrorum.

12. Quod vero ait: Et descendit ignis de caelo et comedit eos ¹⁰⁶; non extremum putandum est id esse supplicium, quod erit, cum dicetur: Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum! ¹⁰⁷ Tunc quippe in ignem mittentur ipsi, non ignis de caelo veniet super ipsos. Hic autem bene intellegitur ignis de caelo de ipsa firmitate sanctorum, qua non cessuri sunt saevientibus, ut eorum faciant voluntatem. Firmamentum est enim caelum, cuius firmitate illi cruciabuntur ardentissimo zelo, quoniam non poterunt attrahere in partes Antichristi sanctos Christi. Et ipse erit ignis, qui comedet eos, et hoc a Deo, quia Dei munere insuperabiles fiunt sancti, unde excruciantur inimici. Sicut enim in bono positum est: Zelus domus tuae comedit me ¹⁰⁸; ita e contrario: Zelus occupavit plebem ineruditam, et nunc ignis contrarios comedet ¹⁰⁹. Et nunc utique, excepto scilicet ultimi illius igne iudicii. Aut si eam plagam, qua percutiendi sunt Ecclesiae persecutores veniente iam Christo, quos viventes inveniet super terram, quando interficiet Antichristum spiritu oris sui ¹¹⁰, ignem appellavit descendentem de caelo eosque comedentem; neque hoc ultimum supplicium erit impiorum, sed illud quod facta corporum resurrectione passuri sunt.

13. Haec persecutio novissima, quae futura est ab Antichristo (sicut iam diximus ¹¹¹, quia et in hoc libro superius ¹¹² et apud Danielem prophetam positum est ¹¹³), tribus annis et sex mensibus erit. Quod tempus, quamvis exiguum, utrum ad mille annos pertineat, quibus et diabolum ligatum dicit et sanctos regnare cum Christo, an eisdem annis hoc parvum spatium superaddatur atque extra sit, merito ambigitur; quia, si dixerimus ad eosdem annos hoc pertinere, non tanto tempore, sed prolixiore cum Christo regnum sanctorum reperietur extendi quam diabolus alligari. Profecto enim sancti cum suo rege etiam in ipsa praecipue persecutione regnabunt mala tanta vincentes, quando diabolus iam non erit alligatus, ut eos persequi omnibus viribus possit. Quomodo ergo ista Scriptura eisdem mille annis utrumque determinat, diaboli scilicet alligationem regnumque sanctorum, cum trium annorum et sex mensium intervallo prius desinat alligatio diaboli quam regnum sanctorum in his annis mille cum Christo? Si autem dixerimus parvum persecutionis huius hoc spatium non computandum in mille annis, sed eis impletis potius adiciendum, ut proprie possit intellegi, quod, cum dixisset: Sacerdotes Dei et Christi regnabunt cum eo mille annis, adiecit: Et cum finiti fuerint mille anni, solvetur satanas de custodia sua ¹¹⁴; isto enim modo et regnum sanctorum et vinculum diaboli simul cessatura esse significat, ut deinde persecutionis illius tempus nec ad sanctorum regnum nec ad custodiam satanae, quorum utrumque in mille annis est, pertinere, sed superadditum et extra computandum esse credatur; cogemur fateri sanctos in illa persecutione regnaturos non esse cum Christo. Sed quis audiat tunc cum illo non regnatura sua membra, quando ei maxime atque fortissime cohaerebunt, et quo tempore, quanto erit acrior impetus belli, tanto maior gloria non cedendi, tanto densior corona martyrii? Aut si propter tribulationes, quas passuri sunt, non dicendi sunt regnaturi; consequens erit, ut etiam superioribus diebus in eisdem mille annis, quicumque tribulabantur sanctorum, eo ipso tempore tribulationis suae cum Christo non regnasse dicantur; ac per hoc et illi, quorum animas auctor libri huius vidisse se scribit occisorum propter testimonium Iesu et propter verbum Dei, non regnabant cum Christo, quando patiebantur persecutionem, et ipsi regnum Christi non erant, quos Christus excellentius possidebat. Absurdissimum id quidem et omni modo aversandum. Sed certe animae victrices gloriosissimorum martyrum omnibus doloribus ac laboribus superatis atque finitis, postea quam mortalia membra posuerunt, cum Christo utique regnaverunt et regnant, donec finiantur mille anni, ut postea receptis etiam corporibus iam immortalibus regnent. Proinde tribus illis annis atque dimidio animae occisorum pro eius martyrio, et quae antea de corporibus exierunt, et quae ipsa novissima persecutione sunt exiturae, regnabunt cum illo, donec finiatur mortale saeculum et ad illud regnum, ubi mors non erit, transeatur. Quocirca cum Christo regnantium sanctorum plures anni erunt quam vinculi diaboli atque custodiae, quia illi cum suo rege Dei Filio iam diabolo non ligato etiam per tres illos annos ac semissem regnabunt. Remanet igitur, ut, cum audimus: Sacerdotes Dei et Christi regnabunt cum eo mille annis, et cum finiti fuerint mille anni, solvetur Satanas de custodia sua, aut non regni huius sanctorum intellegamus annos mille finiri, sed vinculi diaboli atque custodiae, ut annos mille, id est, annos omnes suos, quaeque pars habeat diversis ac propriis prolixitatibus finiendos, ampliore sanctorum regno, breviore diaboli vinculo; aut certe, quoniam trium annorum et sex mensium brevissimum spatium est, computari noluisse credatur, sive quod minus satanae vinculum, sive quod amplius videtur regnum habere sanctorum, sicut de quadringentis annis in sexto decimo huius operis volumine disputavi ¹¹⁵; quoniam plus aliquid erant, et tamen quadringenti sunt nuncupati; et talia saepe reperiuntur in litteris sacris, si quis advertat.

14. Post hanc autem commemorationem novissimae persecutionis breviter complectitur totum, quod ultimo iam iudicio diabolus et cum suo principe civitas inimica passura est. Dicit enim: Et diabolus, qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis et sulphuris, quo et bestia et pseudopropheta; et cruciabuntur die et nocte in saecula saeculorum ¹¹⁶. Bestiam bene intellegi ipsam impiam civitatem supra diximus ¹¹⁷. Pseudopropheta vero eius aut Antichristus est aut imago illa, id est, figmentum, de quo ibi locuti sumus. Post haec ipsum novissimum iudicium, quod erit in secunda resurrectione mortuorum, quae corporum est, recapitulando narrans quomodo sibi fuerit revelatum: Et vidi, inquit, thronum magnum et candidum et sedentem super eum, cuius a facie fugit caelum et terra, et locus eorum inventus non est ¹¹⁸. Non ait: "Vidi thronum magnum et candidum et sedentem super eum, et ab eius facie fugit caelum et terra", quoniam non tunc factum est, id est, antequam esset de vivis et mortuis iudicatum; sed eum se vidisse dixit in throno sedentem, a cuius facie fugit caelum et terra, sed postea. Peracto quippe iudicio, tunc esse desinet hoc caelum et haec terra, quando incipiet esse caelum novum et terra nova ¹¹⁹. Mutatione namque rerum, non omni modo interitu transibit hic mundus. Unde et Apostolus ait: Praeterit enim figura huius mundi, volo vos sine sollicitudine esse ¹²⁰. Figura ergo praeterit, non natura. Cum ergo se Ioannes vidisse dixisset sedentem super thronum, cuius a facie, quod postea futurum est, fugit caelum et terra: Et vidi, inquit, mortuos magnos et pusillos, et aperti sunt libri; et alius liber apertus est, qui est vitae uniuscuiusque; et iudicati sunt mortui ex ipsis scripturis librorum secundum facta sua ¹²¹. Libros dixit esse apertos et librum; sed librum cuiusmodi non tacuit: Qui est, inquit, vitae uniuscuiusque. Ergo illi libri, quos priore loco posuit, intellegendi sunt sancti, et veteres et novi, ut in illis ostenderetur, quae Deus fieri sua mandata iussisset; in illo autem, qui est vitae uniuscuiusque, quid horum quisque non fecisset sive fecisset. Qui liber si carnaliter cogitetur, quis eius magnitudinem aut longitudinem valeat aestimare? Aut quanto tempore legi poterit liber, in quo scriptae sunt universae vitae universorum? An tantus angelorum numerus aderit, quantus hominum erit, et vitam suam quisque ab angelo sibi adhibito audiet recitari? Non ergo unus liber erit omnium, sed singuli singulorum. Scriptura vero ista unum volens intellegi: Et alius, inquit, liber apertus est. Quaedam igitur vis est intellegenda divina, qua fiet, ut cuique opera sua, vel bona vel mala, cuncta in memoriam revocentur et mentis intuitu mira celeritate cernantur, ut accuset vel excuset scientia conscientiam atque ita simul et omnes et singuli iudicentur. Quae nimirum vis divina libri nomen accepit. In ea quippe quodam modo legitur, quidquid ea faciente recolitur. Ut autem ostendat, qui mortui iudicandi sint, pusilli et magni, recapitulando dicit tamquam ad id rediens, quod praeterierat potiusve distulerat: Et exhibuit mortuos mare, qui in eo erant, et mors et infernus reddiderunt mortuos, quos in se habebant ¹²². Hoc procul dubio prius factum est, quam essent mortui iudicati; et tamen illud prius dictum est. Hoc est ergo quod dixi, recapitulando eum ad id redisse quod intermiserat. Nunc autem ordinem tenuit, atque ut explicaretur ipse ordo, commodius etiam de iudicatis mortuis, quod iam dixerat, suo repetivit loco. Cum enim dixisset: Et exhibuit mortuos mare, qui in eo erant, et mors et infernus reddiderunt mortuos, quos in se habebant; mox addidit quod paulo ante posuerat: Et iudicati sunt singuli secundum facta sua ¹²³. Hoc est enim quod supra dixerat: Et iudicati sunt mortui secundum facta sua.

15. Sed qui sunt mortui, quos exhibuit mare, qui in eo erant? Neque enim qui in mari moriuntur, non sunt in inferno, aut corpora eorum servantur in mari, aut, quod est absurdius, mare habebat bonos mortuos et infernus malos. Quis hoc putaverit? Sed profecto convenienter quidam hoc loco mare pro isto saeculo positum accipiunt. Cum ergo et quos hic inveniet Christus in corpore constitutos simul significaret cum eis, qui resurrecturi sunt, iudicandos, etiam ipsos mortuos appellavit, et bonos, quibus dicitur: Mortui enim estis, et vita vestra abscondita est cum Christo in Deo ¹²⁴, et malos, de quibus dicitur: Sine mortuos sepelire mortuos suos ¹²⁵. Possunt mortui etiam propter hoc dici, quod mortalia gerunt corpora; unde Apostolus: Corpus quidem, inquit, mortuum est propter peccatum; spiritus autem vita est propter iustitiam ¹²⁶, utrumque in homine vivente atque in hoc corpore constituto esse demonstrans, et corpus mortuum et spiritum vitam. Nec tamen dixit corpus mortale, sed mortuum, quamvis eadem paulo post etiam mortalia corpora ¹²⁷, sicut usitatius vocantur, appellet. Hos ergo mortuos exhibuit mare, qui in eo erant, id est, exhibuit homines hoc saeculum, quicumque in eo erant, quia nondum obierant. Et mors et infernus, inquit, reddiderunt mortuos, quos in se habebant ¹²⁸. Mare exhibuit, quia, sicut inventi sunt, adfuerunt; mors vero et infernus reddiderunt, quoniam vitae, de qua iam exierant, revocarunt. Nec frustra fortasse non satis fuit ut diceret mors aut infernus, sed utrumque dictum est; mors propter bonos, qui tantummodo mortem perpeti potuerunt, non et infernum; infernus autem propter malos, qui etiam poenas apud inferos pendunt. Si enim non absurde credi videtur antiquos etiam sanctos, qui venturi Christi tenuerunt fidem, locis quidem a tormentis impiorum remotissimis, sed apud inferos fuisse, donec eos inde Christi sanguis et ad ea loca descensus erueret, profecto deinceps boni fideles effuso illo pretio iam redempti prorsus inferos nesciunt, donec etiam receptis corporibus bona recipiant, quae merentur. Cum autem dixisset: Et iudicati sunt singuli secundum facta sua, breviter subiecit, quemadmodum fuerint iudicati: Et mors et infernus, inquit, missi sunt in stagnum ignis ¹²⁹, his nominibus significans diabolum, quoniam mortis est auctor infernarumque poenarum, universamque simul daemonum societatem. Hoc est enim quod supra evidentius praeoccupando iam dixerat: Et diabolus, qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis et sulphuris ¹³⁰. Quod vero ibi obscurius adiunxerat dicens: Quo et bestia et pseudopropheta ¹³¹, hic apertius: Et qui non sunt, inquit, inventi in libro vitae scripti, missi sunt in stagnum ignis ¹³². Non Deum liber iste commemorat, ne oblivione fallatur; sed praedestinationem significat eorum, quibus aeterna dabitur vita. Neque enim nescit eos Deus et in hoc libro legitur, ut sciat; sed potius ipsa eius praescientia de illis, quae falli non potest, liber est vitae, in quo sunt scripti, id est, ante praecogniti.

16. Finito autem iudicio, quo praenuntiavit iudicandos malos, restat ut etiam de bonis dicat. Iam enim explicavit quod breviter a Domino dictum est: Sic ibunt isti in supplicium aeternum; sequitur ut explicet, quod etiam ibi connectitur: Iusti autem in vitam aeternam ¹³³. Et vidi, inquit, caelum novum et terram novam. Nam primum caelum et terra recesserunt, et mare iam non est ¹³⁴. Isto fiet ordine, quod superius praeoccupando iam dixit, vidisse se super thronum sedentem, cuius a facie fugit caelum et terra ¹³⁵. Iudicatis quippe his, qui scripti non sunt in libro vitae, et in aeternum ignem missis (qui ignis cuiusmodi et in qua mundi vel rerum parte futurus sit, hominem scire arbitror neminem, nisi forte cui Spiritus divinus ostendit ¹³⁶), tunc figura huius mundi mundanorum ignium conflagratione praeteribit, sicut factum est mundanarum aquarum inundatione diluvium. Illa itaque, ut dixi, conflagratione mundana elementorum corruptibilium qualitates, quae corporibus nostris corruptibilibus congruebant, ardendo penitus interibunt, atque ipsa substantia eas qualitates habebit, quae corporibus immortalibus mirabili mutatione conveniant; ut scilicet mundus in melius innovatus apte accommodetur hominibus etiam carne in melius innovatis. Quod autem ait: Et mare iam non est; utrum maximo illo ardore siccetur an et ipsum vertatur in melius, non facile dixerim. Caelum quippe novum et terram novam futuram legimus, de mari autem novo aliquid me uspiam legisse non recolo; nisi quod in hoc eodem libro reperitur: Tamquam mare vitreum simile crystallo ¹³⁷. Sed tunc non de isto fine saeculi loquebatur, nec proprie dixisse videtur mare, sed tamquam mare. Quamvis et nunc, sicut amat prophetica locutio propriis verbis translata miscere ac sic quodam modo velare quod dicitur, potuit de illo mari dicere: Et mare iam non est, de quo supra dixerat: Et exhibuit mortuos mare, qui in eo erant ¹³⁸. Iam enim tunc non erit hoc saeculum vita mortalium turbulentum et procellosum, quod maris nomine figuravit.

17. Et civitatem, inquit, magnam Hierusalem novam vidi descendentem de caelo a Deo, aptatam, quasi novam nuptam ornatam marito suo. Et audivi vocem magnam de throno dicentem: Ecce tabernaculum Dei cum hominibus, et habitabit cum eis, et erunt ipsi populus eius, et ipse Deus erit cum eis. Et absterget omnem lacrimam ab oculis eorum: et mors iam non erit neque luctus neque clamor, sed nec dolor ullus, quia priora abierunt. Et dixit sedens in throno: Ecce nova facio omnia ¹³⁹. De caelo descendere ista civitas dicitur, quoniam caelestis est gratia, qua Deus eam fecit. Propter quod ei dicit etiam per Isaiam: Ego sum Dominus faciens te ¹⁴⁰. Et de caelo quidem ab initio sui descendit, ex quo per huius saeculi tempus gratia Dei desuper veniente per lavacrum regenerationis in Spiritu Sancto misso de caelo subinde cives eius adcrescunt. Sed per iudicium Dei, quod erit novissimum per eius Filium Iesum Christum, tanta eius et tam nova de Dei munere claritas apparebit, ut nulla remaneant vestigia vetustatis; quando quidem et corpora ad incorruptionem atque immortalitatem novam ex vetere corruptione ac mortalitate transibunt. Nam hoc de isto tempore accipere, quo regnat cum rege suo mille annis, impudentiae nimiae mihi videtur, cum apertissime dicat: Absterget omnem lacrimam ab oculis eorum; et mors iam non erit neque luctus neque clamor, sed nec dolor ullus. Quis vero tam sit absurdus et obstinatissima contentione vesanus, qui audeat adfirmare in huius mortalitatis aerumnis, non dico populum sanctum, sed unumquemque sanctorum, qui hanc vel ducat vel ducturus sit vel duxerit vitam, nullas habentem lacrimas et dolores: cum potius quanto est quisque sanctior et desiderii sancti plenior, tanto sit eius in orando fletus uberior? An non est vox civis supernae Hierusalem: Factae sunt mihi lacrimae meae panis die ac nocte ¹⁴¹; et: Lavabo per singulas noctes lectum meum, in lacrimis meis stratum meum rigabo ¹⁴²; et: Gemitus meus non est absconditus a te ¹⁴³, et Dolor meus renovatus est ¹⁴⁴? Aut vero non eius filii sunt, qui ingemescunt gravati, in quo nolunt spoliari, sed supervestiri, ut absorbeatur mortale hoc a vita ¹⁴⁵? Nonne ipsi sunt, qui primitias habentes Spiritus in semetipsis ingemescunt, adoptionem exspectantes, redemptionem corporis sui ¹⁴⁶? An ipse apostolus Paulus non erat supernus Hierosolymitanus, vel non multo magis hoc erat, quando pro Israelitis carnalibus fratribus suis tristitia illi erat magna et continuus dolor cordi eius ¹⁴⁷? Quando autem mors non erit in ista civitate, nisi quando dicetur: Ubi est, mors, contentio tua? Ubi est, mors, aculeus tuus? Aculeus autem mortis est peccatum ¹⁴⁸. Quod tunc utique non erit, quando dicetur: Ubi est? Nunc vero non quilibet infirmus civis illius civitatis, sed idem ipse Ioannes in epistula sua clamat: Si dixerimus, quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus et veritas in nobis non est ¹⁴⁹. Et in hoc quidem libro, cuius nomen est Apocalypsis, obscure multa dicuntur, ut mentem legentis exerceant, et pauca in eo sunt, ex quorum manifestatione indagentur cetera cum labore; maxime quia sic eadem multis modis repetit, ut alia atque alia dicere videatur, cum aliter atque aliter haec ipsa dicere vestigetur. Verum in his verbis, ubi ait: Absterget omnem lacrimam ab oculis eorum, et mors iam non erit neque luctus neque clamor, sed nec dolor ullus; tanta luce dicta sunt de saeculo futuro et de immortalitate atque aeternitate sanctorum (tunc enim solum atque ibi solum ista non erunt), ut nulla debeamus in litteris sacris quaerere vel legere manifesta, si haec putaverimus obscura.

18. Nunc iam videamus, quid etiam apostolus Petrus de hoc iudicio scripserit: Venient, inquit, in novissimo dierum illusione illudentes, secundum proprias concupiscentias suas euntes et dicentes: Ubi est promissum praesentiae ipsius? Ex quo enim patres dormierunt, sic omnia perseverant ab initio creaturae. Latet enim illos hoc volentes, quia caeli erant olim et terra de aqua, et per aquam constituta Dei verbo, per quae, qui tunc erat mundus, aqua inundatus deperiit. Qui autem nunc sunt caeli et terra, eodem verbo repositi sunt, igni reservandi in diem iudicii et perditionis hominum impiorum. Hoc unum vero non lateat vos, carissimi, quia unus dies apud Dominum sicut mille anni et mille anni sicut dies unus. Non tardat Dominus promissum, sicut quidam tarditatem existimant; sed patienter fert propter vos, nolens aliquem perire, sed omnes in paenitentiam converti. Veniet autem dies Domini ut fur, in quo caeli magno impetu transcurrent, elementa autem ardentia resolventur et terra et quae in ipsa sunt opera exurentur. His ergo omnibus pereuntibus quales oportet esse vos in sanctis conversationibus exspectantes et properantes ad praesentiam diei Domini, per quam caeli ardentes solventur et elementa ignis ardore decoquentur? Novos vero caelos et terram novam secundum promissa ipsius exspectamus, in quibus iustitia inhabitat ¹⁵⁰. Nihil hic dixit de resurrectione mortuorum, sed sane de perditione mundi huius satis. Ubi etiam commemorans factum ante diluvium videtur admonuisse quodam modo, quatenus in fine huius saeculi mundum istum periturum esse credamus. Nam et illo tempore perisse dixit, qui tunc erat, mundum; nec solum orbem terrae, verum etiam caelos, quos utique istos aerios intellegimus, quorum locum ac spatium tunc aqua crescendo superaverat. Ergo totus aut paene totus aer iste ventosus (quod caelum vel potius caelos vocat, sed utique istos imos, non illos supremos, ubi sol et luna et sidera constituta sunt) conversus fuerat in umidam qualitatem atque hoc modo cum terra perierat, cuius terrae utique prior facies fuerat deleta diluvio. Qui autem nunc sunt, inquit, caeli et terra, eodem verbo repositi sunt, igni reservandi in diem iudicii et perditionis hominum impiorum ¹⁵¹. Proinde qui caeli et quae terra, id est, qui mundus pro eo mundo, qui diluvio periit, ex eadem aqua repositus est, ipse igni novissimo reservatur in diem iudicii et perditionis hominum impiorum. Nam et hominum propter magnam quamdam commutationem non dubitat dicere perditionem futuram, cum tamen eorum quamvis in aeternis poenis sit mansura natura. Quaerat forsitan aliquis, si post factum iudicium iste mundus ardebit, antequam pro illo caelum novum et terra nova reponatur, eo ipso tempore conflagrationis eius ubi erunt sancti, cum eos habentes corpora in aliquo corporali loco esse necesse sit. Possumus respondere futuros eos esse in superioribus partibus, quo ita non ascendet flamma illius incendii, quemadmodum nec unda diluvii. Talia quippe illis inerunt corpora, ut illic sint, ubi esse voluerint. Sed nec ignem conflagrationis illius pertimescent immortales atque incorruptibiles facti, si virorum trium corruptibilia corpora atque mortalia in camino ardenti illaesa vivere potuerunt ¹⁵².

19. 1. Multas evangelicas apostolicasque sententias de divino isto iudicio novissimo video mihi esse praetereundas, ne hoc volumen in nimiam longitudinem provolvatur; sed nullo modo est praetereundus apostolus Paulus, qui scribens ad Thessalonicenses: Rogamus, inquit, vos, fratres, per adventum Domini nostri Iesu Christi et nostrae congregationis in ipsum, ut non cito moveamini mente neque terreamini neque per spiritum neque per verbum neque per epistulam tamquam per nos missam, quasi instet dies Domini, ne quis vos seducat ullo modo; quoniam nisi venerit refuga primum et revelatus fuerit homo peccati, filius interitus, qui adversatur et superextollitur supra omne, quod dicitur Deus aut quod colitur, ita ut in templo Dei sedeat, ostentans se tamquam sit Deus. Non retinetis in memoria, quod adhuc cum essem apud vos haec dicebantur vobis? et nunc quid detineat scitis, ut reveletur in suo tempore. Iam enim mysterium iniquitatis operatur. Tantum qui modo tenet teneat, donec de medio fiat; et tunc revelabitur iniquus, quem Dominus Iesus interficiet spiritu oris sui, et evacuabit illuminatione praesentiae suae eum, cuius est praesentia secundum operationem satanae, in omni virtute et signis et prodigiis mendacii et in omni seductione iniquitatis his, qui pereunt, pro eo, quod dilectionem veritatis non receperunt, ut salvi fierent. Et ideo mittet illis Deus operationem erroris, ut credant mendacio et iudicentur omnes, qui non crediderunt veritati, sed consenserunt iniquitati ¹⁵³.

19. 2. Nulli dubium est eum de Antichristo ista dixisse, diemque iudicii (hunc enim appellat diem Domini ¹⁵⁴) non esse venturum, nisi ille prior venerit, quem refugam vocat, utique a Domino Deo. Quod si de omnibus impiis merito dici potest, quanto magis de isto! Sed in quo templo Dei sit sessurus, incertum est; utrum in illa ruina templi, quod a Salomone rege constructum est, an vero in Ecclesia. Non enim templum alicuius idoli aut daemonis templum Dei Apostolus diceret. Unde nonnulli non ipsum principem, sed universum quodam modo corpus eius, id est ad eum pertinentem hominum multitudinem, simul cum ipso suo principe hoc loco intellegi Antichristum volunt; rectiusque putant etiam Latine dici, sicut in Graeco est, non in templo Dei, sed in templum Dei sedeat, tamquam ipse sit templum Dei, quod est Ecclesia; sicut dicimus: "Sedet in amicum", id est velut amicus, vel si quid aliud isto locutionis genere dici solet. Quod autem ait: Et nunc quid detineat scitis, id est, quid sit in mora, quae causa sit dilationis eius, ut reveletur in suo tempore, scitis: quoniam scire illos dixit, aperte hoc dicere noluit. Et ideo nos, qui nescimus quod illi sciebant, pervenire cum labore ad id, quod sensit apostolus, cupimus nec valemus; praesertim quia et illa, quae addidit, hunc sensum faciunt obscuriorem. Nam quid est: Iam enim mysterium iniquitatis operatur. Tantum qui modo tenet teneat, donec de medio fiat; et tunc revelabitur iniquus ¹⁵⁵? Ego prorsus quid dixerit me fateor ignorare. Suspiciones tamen hominum, quas vel audire vel legere potui, non tacebo.

19. 3. Quidam putant hoc de imperio dictum fuisse Romano, et propterea Paulum apostolum non id aperte scribere voluisse, ne calumniam videlicet incurreret, quod Romano imperio male optaverit, cum speraretur aeternum; ut hoc quod dixit: Iam enim mysterium iniquitatis operatur ¹⁵⁶, Neronem voluerit intellegi, cuius iam facta velut Antichristi videbantur ¹⁵⁷. Unde nonnulli ipsum resurrecturum et futurum Antichristum suspicantur; alii vero nec occisum putant, sed subtractum potius, ut putaretur occisus, et vivum occultari in vigore ipsius aetatis, in qua fuit, cum crederetur exstinctus, donec suo tempore reveletur et restituatur in regnum ¹⁵⁸. Sed multum mihi mira est haec opinantium tanta praesumptio. Illud tamen, quod ait Apostolus: Tantum qui modo tenet teneat, donec de medio fiat ¹⁵⁹; non absurde de ipso Romano imperio creditur dictum, tamquam dictum sit: "Tantum qui modo imperat imperet, donec de medio fiat", id est, de medio tollatur. Et tunc revelabitur iniquus, quem significari Antichristum nullus ambigit. Alii vero et quod ait: Quid detineat scitis et mysterium operari iniquitatis ¹⁶⁰ non putant dictum nisi de malis et fictis, qui sunt in Ecclesia, donec perveniant ad tantum numerum, qui Antichristo magnum populum faciat; et hoc esse mysterium iniquitatis, quia videtur occultum; hortari autem Apostolum fideles, ut in fide quam tenent tenaciter perseverent, dicendo: Tantum qui modo tenet teneat, donec de medio fiat; hoc est: donec exeat de medio Ecclesiae mysterium iniquitatis, quod nunc occultum est. Ad ipsum enim mysterium pertinere arbitrantur, quod ait in epistula sua Ioannes evangelista: Pueri, novissima hora est; et sicut audistis, quod Antichristus sit venturus, nunc autem Antichristi multi facti sunt; unde cognoscimus quod novissima sit hora. Ex nobis exierunt; sed non erant ex nobis. Quod si fuissent ex nobis, permansissent utique nobiscum ¹⁶¹. Sicut ergo ante finem in hac hora, inquiunt, quam Ioannes novissimam dicit, exierunt multi haeretici de medio Ecclesiae, quos multos dicit Antichristos: ita omnes tunc inde exibunt, quo non ad Christum, sed ad illum novissimum Antichristum pertinebunt, et tunc revelabitur.

19. 4. Alius ergo sic, alius autem sic Apostoli obscura verba coniectant; quod tamen eum dixisse non dubium est: non veniet ad vivos et mortuos iudicandos ¹⁶² Christus, nisi prius venerit ad seducendos in anima mortuos adversarius eius Antichristus; quamvis ad occultum iam iudicium Dei pertineat, quod ab illo seducentur. Praesentia quippe eius erit, sicut dictum est, secundum operationem satanae in omni virtute et signis et prodigiis mendacii et in omni seductione iniquitatis his, qui pereunt ¹⁶³. Tunc enim solvetur satanas et per illum Antichristum in omni sua virtute mirabiliter quidem, sed mendaciter operabitur. Quae solet ambigi utrum propterea dicta sint signa et prodigia mendacii, quoniam mortales sensus per phantasmata decepturus est, ut quod non facit facere videatur, an quia illa ipsa, etiamsi erunt vera prodigia, ad mendacium pertrahent credituros non ea potuisse nisi divinitus fieri, virtutem diaboli nescientes, maxime quando tantam, quantam numquam habuit, acceperit potestatem. Non enim quando de caelo ignis cecidit et tantam familiam cum tantis gregibus pecorum sancti Iob uno impetu absumpsit et turbo irruens et domum deiciens filios eius occidit, phantasmata fuerunt; quae tamen fuerunt opera satanae, cui Deus dederat hanc potestatem ¹⁶⁴. Propter quid horum ergo dicta sint prodigia et signa mendacii, tunc potius apparebit. Sed propter quodlibet horum dictum sit, seducentur eis signis atque prodigiis, qui seduci merebuntur: pro eo quod dilectionem, inquit, veritatis non receperunt, ut salvi fierent. Nec dubitavit Apostolus addere ac dicere: Ideo mittet illis Deus operationem erroris ut credant mendacio. Deus enim mittet, quia Deus diabolum facere ista permittet, iusto ipse iudicio, quamvis faciat ille iniquo malignoque consilio. Ut iudicentur, inquit, omnes, qui non crediderunt veritati, sed consenserunt iniquitati ¹⁶⁵. Proinde iudicati seducentur et seducti iudicabuntur. Sed iudicati seducentur illis iudiciis Dei occulte iustis, iuste occultis, quibus ab initio peccati rationalis creaturae numquam iudicare cessavit; seducti autem iudicabuntur novissimo manifestoque iudicio per Christum Iesum, iustissime iudicaturum, iniustissime iudicatum.

20. 1. Sed hic Apostolus tacuit de resurrectione mortuorum; ad eosdem autem scribens in epistula prima: Nolumus, inquit, ignorare vos, fratres, de dormientibus, ut non contristemini, sicut et ceteri, qui spem non habent. Nam si credimus, quod Iesus mortuus est et resurrexit: ita et Deus eos, qui dormierunt per Iesum, adducet cum illo. Hoc enim vobis dicimus in verbo Domini, quia nos viventes, qui reliqui sumus in adventum Domini, non praeveniemus eos, qui ante dormierunt; quoniam ipse Dominus in iussu et in voce archangeli et in tuba Dei descendet de caelo, et mortui in Christo resurgent primo; deinde nos viventes, qui reliqui sumus, simul cum illis rapiemur in nubibus in obviam Christo in aera, et ita semper cum Domino erimus ¹⁶⁶. Haec verba apostolica resurrectionem mortuorum futuram, quando veniet Christus, utique ad vivos et mortuos iudicandos, praeclarissime ostendunt.

20. 2. Sed quaeri solet, utrum illi, quos hic viventes inventurus est Christus, quorum personam in se atque illos, qui tunc secum vivebant, transfigurabat Apostolus, numquam omnino morituri sint, an ipso temporis puncto, quo cum resurgentibus rapientur in nubibus in obviam Christo in aera, ad immortalitatem per mortem mira celeritate transibunt. Neque enim dicendum est fieri non posse, ut, dum per aera in sublime portantur, in illo spatio et moriantur et revivescant. Quod enim ait: Et ita semper cum Domino erimus ¹⁶⁷, non sic accipiendum est, tamquam in aere nos dixerit semper cum Domino esse mansuros; quia nec ipse utique ibi manebit, quia veniens transiturus est; venienti quippe ibitur obviam, non manenti; sed ita cum Domino erimus, id est, sic erimus habentes corpora sempiterna, ubicumque cum illo fuerimus. Ad hunc autem sensum, quo existimemus etiam illos, quos hic vivos inventurus est Dominus, in ipso parvo spatio et passuros mortem et accepturos immortalitatem, ipse Apostolus nos videtur urgere, ubi dicit: In Christo omnes vivificabuntur ¹⁶⁸; cum alio loco de ipsa loquens resurrectione corporum dicat: Tu quod seminas, non vivificatur, nisi moriatur ¹⁶⁹. Quomodo igitur, quos viventes hic Christus inveniet, per immortalitatem in illo vivificabuntur, etsi non moriantur, cum videamus propter hoc esse dictum: Tu quod seminas, non vivificatur, nisi moriatur? Aut si recte non dicimus seminari nisi ea corpora hominum, quae moriendo quoquo modo revertuntur in terram (sicut sese habet etiam illa in transgressorem patrem generis humani divinitus prolata sententia: Terra es et in terram ibis ¹⁷⁰); fatendum est istos, quos nondum de corporibus egressos cum veniet Christus inveniet, et istis verbis Apostoli et illis de Genesi non teneri; quoniam sursum in nubibus rapti non utique seminantur, quia nec eunt in terram nec redeunt, sive nullam prorsus experiantur mortem, sive paululum in aere moriantur.

20. 3. Sed aliud rursus occurrit, quod idem dixit Apostolus, cum de resurrectione corporum ad Corinthios loqueretur: Omnes resurgemus, vel sicut alii codices habent: Omnes dormiemus ¹⁷¹. Cum ergo nec resurrectio fieri, nisi mors praecesserit, possit, nec dormitionem possimus illo loco intellegere nisi mortem: quomodo omnes vel dormient vel resurgent, si tam multi, quos in corpore inventurus est Christus, nec dormient nec resurgent? Si ergo sanctos, qui reperientur Christo veniente viventes eique in obviam rapientur, crediderimus in eodem raptu de mortalibus corporibus exituros et ad eadem mox immortalia redituros, nullas in verbis Apostoli patiemur angustias, sive ubi dicit: Tu quod seminas, non vivificatur, nisi moriatur, sive ubi dicit: Omnes resurgemus aut: Omnes dormiemus; quia nec illi per immortalitatem vivificabuntur, nisi, quamlibet paululum, tamen ante moriantur, ac per hoc et a resurrectione non erunt alieni, quam dormitione praecedunt, quamvis brevissima, non tamen nulla. Cur autem nobis incredibile videatur illam multitudinem corporum in aere quodam modo seminari atque ibi protinus immortaliter atque incorruptibiliter revivescere, cum credamus, quod idem ipse Apostolus apertissime dicit, in ictu oculi futuram resurrectionem ¹⁷² et in membra sine fine victura tanta facilitate tamque inaestimabili velocitate rediturum antiquissimorum cadaverum pulverem? Nec ab illa sententia, qua homini dictum est: Terra es et in terram ibis ¹⁷³, futuros illos sanctos arbitremur immunes, si eorum morientium in terram non recident corpora, sed, sicut in ipso raptu morientur, ita et resurgent, dum feruntur in aera. In terram quippe ibis, est: "In hoc ibis amissa vita, quod eras antequam sumeres vitam"; id est, hoc eris exanimatus, quod eras antequam esses animatus (terrae quippe insufflavit Deus in faciem flatum vitae, cum factus est homo in animam vivam); tamquam diceretur: "Terra es animata, quod non eras; terra eris exanimis, sicut eras"; quod sunt et antequam putrescant omnia corpora mortuorum; quod erunt et illa, si morientur, ubicumque moriantur, cum vita carebunt, quam continuo receptura sunt. Sic ergo ibunt in terram, quia ex vivis hominibus terra erunt, quemadmodum it in cinerem, quod fit cinis; it in vetustatem, quod fit vetus; it in testam, quod ex luto fit testa; et alia sescenta sic loquimur. Quomodo autem sit futurum, quod nunc pro nostrae ratiunculae viribus utcumque conicimus, tunc erit potius, ut nosse possimus. Resurrectionem quippe mortuorum futuram et in carne, quando Christus venturus est vivos iudicaturus et mortuos, oportet, si Christiani esse volumus, ut credamus; sed non ideo de hac re inanis est fides nostra si, quemadmodum futura sit, perfecte comprehendere non valemus. Verum iam, sicut supra promisimus ¹⁷⁴, de hoc iudicio Dei novissimo etiam prophetici veteres libri quid praenuntiaverint, quantum satis esse videbitur, debemus ostendere; quae, sicut arbitror, non tanta mora necesse erit tractari et exponi, si istis, quae praemisimus, lector curaverit adiuvari.

Veteris Testamenti praeconia recensentur (21-30)

21. 1. Propheta Isaias: Resurgent, inquit, mortui et resurgent qui erant in sepulcris, et laetabuntur omnes qui sunt in terra; ros enim, qui abs te est, sanitas illis est; terra vero impiorum cadet ¹⁷⁵. Totum illud superius ad resurrectionem pertinet beatorum. Quod autem ait: Terra vero impiorum cadet, bene intellegitur dictum: "Corpora vero impiorum ruina damnationis excipiet". Iam porro si de bonorum resurrectione quod dictum est diligentius et distinctius velimus intueri, ad primam referendum est quod dictum est: Resurgent mortui; ad secundam vero quod sequitur: Et resurgent qui erant in sepulcris. Iam si et illos inquiramus sanctos, quos hic vivos inventurus est Dominus, eis congrue deputabitur quod adiunxit: Et laetabuntur omnes qui sunt in terra; ros enim, qui abs te est, sanitas illis est. Sanitatem loco isto immortalitatem rectissime accipimus; ea namque est plenissima sanitas, quae non reficitur alimentis tamquam quotidianis medicamentis. Item de iudicii die spem prius dans bonis, deinde terrens malos, idem Propheta sic loquitur: Haec dicit Dominus: Ecce ego declino in eos ut flumen pacis et ut torrens inundans gloriam gentium. Filii eorum super umeros portabuntur et super genua consolabuntur. Quemadmodum si quem mater consoletur, ita ego vos consolabor; et in Hierusalem consolabimini, et videbitis, et gaudebit cor vestrum et ossa vestra sicut herba exorientur. Et cognoscetur manus Domini colentibus eum, et comminabitur contumacibus. Ecce enim Dominus ut ignis veniet, et ut tempestas currus eius, reddere in indignatione vindictam et vastationem in flamma ignis. In igne enim Domini iudicabitur omnis terra et in gladio eius omnis caro; multi vulnerati erunt a Domino ¹⁷⁶. In bonorum promissione flumen pacis profecto abundantiam pacis illius debemus accipere, qua maior esse non possit. Hac utique in fine rigabimur; de qua in praecedenti libro abundanter locuti sumus. Hoc flumen se in eos declinare dicit, quibus tantam beatitudinem pollicetur, ut intellegamus in illius felicitatis regione, quae in caelis est, hoc flumine omnia satiari; sed quia et terrenis corporibus pax incorruptionis atque immortalitatis inde influet, ideo declinare se dixit hoc flumen, ut de supernis quodam modo etiam inferiora perfundat et homines aequales angelis reddat. Hierusalem quoque, non illam quae servit cum filiis suis, sed liberam matrem nostram intellegamus, secundum Apostolum, aeternam in caelis ¹⁷⁷. Ibi post labores aerumnarum curarumque mortalium consolabimur, tamquam parvuli eius in umeris genibusque portati. Rudes enim nos et novos blandissimis adiutoriis insolita nobis beatitudo illa suscipiet. Ibi videbimus, et gaudebit cor nostrum. Nec expressit quid videbimus; sed quid nisi Deum? ut impleatur in nobis promissum evangelicum: Beati mundicordes, quoniam ipsi Deum videbunt ¹⁷⁸, et omnia illa, quae nunc non videmus, credentes autem pro modulo capacitatis humanae longe minus quam sunt atque incomparabiliter cogitamus. Et videbitis, inquit, et gaudebit cor vestrum. Hic creditis, ibi videbitis.

21. 2. Sed quoniam dixit: Et gaudebit cor vestrum, ne putaremus illa bona Hierusalem ad nostrum tantummodo spiritum pertinere: Et ossa, inquit, vestra ut herba exorientur; ubi resurrectionem corporum strinxit, velut quod non dixerat reddens; neque enim cum viderimus fiet, sed cum fuerit facta videbimus. Nam et de caelo novo ac terra nova iam supra dixerat, dum ea, quae sanctis promittuntur in fine, saepe ac multiformiter diceret. Erit, inquit, caelum novum et terra nova, et non erunt memores priorum, nec ascendet in cor ipsorum, sed laetitiam et exsultationem invenient in ea. Ecce ego faciam Hierusalem exsultationem et populum meum laetitiam; et exsultabo in Hierusalem et laetabor in populo meo; et ultra non audietur in illa vox fletus ¹⁷⁹, et cetera, quae quidam ad illos carnales mille annos referre conantur. Locutiones enim tropicae propriis prophetico more miscentur, ut ad intellectum spiritalem intentio sobria cum quodam utili ac salubri labore perveniat; pigritia vero carnalis vel ineruditae atque inexercitatae tarditas mentis contenta litterae superficie nihil putat interius requirendum. Haec de propheticis verbis, quae ante istum locum scripta sunt, satis dixerim. In hoc autem loco, unde ad illa digressi sumus, cum dixisset: Et ossa vestra ut herba exorientur, ut resurrectionem carnis quidem, sed tamen bonorum se nunc commemorare monstraret, adiunxit: Et cognoscetur manus Domini colentibus eum. Quid est hoc, nisi manus distinguentis cultores suos a contemptoribus suis? De quibus sequentia contexens: Et comminabitur, inquit, contumacibus, sive, ut ait alius interpres: incredulis ¹⁸⁰. Nec tunc comminabitur, sed quae nunc dicuntur minaciter, tunc efficaciter implebuntur. Ecce enim Dominus, inquit, ut ignis veniet et ut tempestas currus eius, reddere in indignatione vindictam et vastationem in flamma ignis. In igne enim Domini iudicabitur omnis terra et in gladio eius omnis caro; multi vulnerati erunt a Domino ¹⁸¹. Sive igne sive tempestate sive gladio poenam iudicii significat; quando quidem ipsum Dominum quasi ignem dicit esse venturum, eis profecto quibus poenalis erit eius adventus. Currus vero eius (nam pluraliter dicti sunt) angelica ministeria non inconvenienter accipimus. Quod autem ait omnem terram et omnem carnem in eius igne et gladio iudicari, non etiam hic spiritales intellegamus et sanctos, sed terrenos atque carnales, de qualibus dictum est: Qui terrena sapiunt ¹⁸²; et: Sapere secundum carnem mors est ¹⁸³; et quales omnino caro appellantur a Domino, ubi dicit: Non permanebit spiritus meus in hominibus istis, quoniam caro sunt ¹⁸⁴. Quod vero hic positum est: Multi vulnerati erunt a Domino, isto fiet vulnere mors secunda. Potest quidem et ignis et gladius et vulnus accipi in bono. Nam et ignem Dominus velle se dixit mittere in mundum ¹⁸⁵, et visae sunt illis linguae divisae velut ignis, quando venit Spiritus Sanctus ¹⁸⁶, et: Non veni, inquit idem Dominus, pacem mittere in terram, sed gladium ¹⁸⁷, et sermonem Dei dicit Scriptura gladium bis acutum propter aciem geminam Testamentorum duorum ¹⁸⁸, et in Cantico canticorum ¹⁸⁹ caritate se dicit sancta Ecclesia vulneratam, velut amoris impetu sagittatam. Sed hic cum legimus vel audimus ultorem Dominum esse venturum, quemadmodum haec intellegenda sint, clarum est.

21. 3. Deinde breviter commemoratis eis, qui per hoc iudicium consumentur, sub figura ciborum in Lege vetere vetitorum, a quibus se non abstinuerunt, peccatores impiosque significans recapitulat ab initio gratiam Novi Testamenti a primo Salvatoris adventu usque ad ultimum iudicium, de quo nunc agimus, perducens finiensque sermonem. Narrat namque Dominum dicere se venire, ut congreget omnes gentes, easque venturas et visuras eius gloriam ¹⁹⁰. Omnes enim, sicut dicit Apostolus, peccaverunt et egent gloria Dei ¹⁹¹. Et relicturum se dicit super eos signa, quae utique mirantes credant in eum; et emissurum ex illis salvatos in gentes diversas et longinquas insulas, quae non audierunt nomen eius neque viderunt eius gloriam; et annuntiaturos gloriam eius in gentibus et adducturos fratres istorum, quibus loquebatur, id est, in fide sub Deo Patre fratres Israelitarum electorum; adducturos autem ex omnibus gentibus munus Domino in iumentis et vehiculis ¹⁹² (quae iumenta et vehicula bene intelleguntur adiutoria esse divina per cuiusque generis ministeria Dei, vel angelica vel humana) in sanctam civitatem Hierusalem, quae nunc in sanctis fidelibus est diffusa per terras. Ubi enim divinitus adiuvantur, ibi credunt, et ubi credunt, ibi veniunt. Comparavit autem illos Dominus tamquam per similitudinem filiis Israel offerentibus ei suas hostias cum Psalmis in domo eius, quod ubique iam facit Ecclesia; et promisit ab ipsis se accepturum sibi sacerdotes et Levitas; quod nihilo minus fieri nunc videmus. Non enim ex genere carnis et sanguinis, sicut erat primum secundum ordinem Aaron; sed, sicut oportebat in Testamento Novo, ubi secundum ordinem Melchisedech ¹⁹³ summus sacerdos est Christus, pro cuiusque merito, quod in eum gratia divina contulerit, sacerdotes et Levitas eligi nunc videmus, qui non isto nomine, quod saepe assequuntur indigni, sed ea, quae non est bonis malisque communis, sanctitate pensandi sunt.

21. 4. Haec cum de ista, quae nunc impertitur Ecclesiae, perspicua nobisque notissima Dei miseratione dixisset, promisit et fines, ad quos per ultimum iudicium facta bonorum malorumque discretione venietur, dicens per Prophetam, vel de Domino dicens ipse Propheta: Quomodo enim caelum novum et terra nova manebit coram me, dicit Dominus, sic stabit semen vestrum et nomen vestrum, et erit mensis ex mense et sabbatum ex sabbato. Veniet omnis caro in conspectu meo adorare in Hierusalem, dixit Dominus; et egredientur et videbunt membra hominum, qui praevaricati sunt in me. Vermis eorum non morietur, et ignis eorum non extinguetur, et erunt visui omni carni ¹⁹⁴. Ad hoc iste Propheta terminavit librum, ad quod terminabitur saeculum. Quidam sane non interpretati sunt: Membra hominum, sed cadavera virorum, per cadavera significantes evidentem corporum poenam; quamvis cadaver nisi caro exanimis non soleat nuncupari, illa vero animata erunt corpora, alioquin nulla poterunt sentire tormenta; nisi forte, quia mortuorum erunt corpora, id est eorum, qui in secundam mortem cadent, ideo non absurde etiam cadavera dici possunt. Unde est et illud, quod ab eodem Propheta dictum iam supra posui: Terra vero impiorum cadet ¹⁹⁵. Quis autem non videat a cadendo esse appellata cadavera? Virorum autem pro eo posuisse illos interpretes, quod est hominum, manifestum est. Neque enim quisquam dicturus est praevaricatrices feminas in illo supplicio non futuras; sed ex potiore, praesertim de quo femina facta est ¹⁹⁶, uterque sexus accipitur. Verum, quod ad rem maxime pertinet, cum et in bonis dicitur: Veniet omnis caro, quia ex omni genere hominum populus ille constabit (non enim omnes homines ibi erunt, quando in poenis plures erunt), sed, ut dicere coeperam, cum et in bonis caro et malis membra vel cadavera nominantur; profecto post resurrectionem carnis, cuius fides his rerum vocabulis omnino firmatur, illud, quo boni et mali suis finibus dirimentur, futurum esse iudicium declaratur.

22. Sed quomodo egredientur boni ad videndas poenas malorum? Numquid corporis motu beatas illas relicturi sunt sedes et ad loca poenalia perrecturi, ut malorum tormenta conspiciant praesentia corporali? Absit; sed egredientur per scientiam. Hoc enim verbo significatum est eos qui cruciabuntur extra futuros. Propter quod et Dominus ea loca "tenebras exteriores" vocat ¹⁹⁷, quibus contrarius est ille ingressus, de quo dicitur servo bono: Intra in gaudium Domini tui ¹⁹⁸; ne illuc mali putentur ingredi, ut sciantur, sed ad illos potius velut egredi scientia, qua eos cognituri sunt, boni, quia id quod extra est cognituri sunt. Qui enim erunt in poenis, quid agatur intus in gaudio Domino nescient; qui vero erunt in illo gaudio, quid agatur foris in illis tenebris exterioribus scient. Ideo dictum est: Egredientur ¹⁹⁹, quia eos etiam quae foris ab eis erunt utique non latebunt. Si enim haec Prophetae nondum facta nosse potuerunt per hoc, quod erat Deus, quantulumcumque erat, in eorum mortalium mentibus; quomodo immortales sancti iam facta tunc nescient, cum Deus erit omnia in omnibus ²⁰⁰? Stabit ergo in illa beatitudine sanctorum semen et nomen; semen scilicet de quo Ioannes ait: Et semen eius in ipso manet

²⁰¹; nomen vero de quo per hunc Isaiam dictum est: Nomen aeternum dabo eis ²⁰². Erit eis mensis ex mense et sabbatum ex sabbato ²⁰³, tamquam luna ex luna et requies ex requie, quorum utrumque ipsi erunt cum ex his umbris veteribus et temporalibus in illa lumina nova ac sempiterna transibunt. In poenis autem malorum et inexstinguibilis ignis et vivacissimus vermis ²⁰⁴ ab aliis atque aliis aliter atque aliter est expositus. Alii quippe utrumque ad corpus, alii utrumque ad animum rettulerunt; alii proprie ad corpus ignem, tropice ad animum vermem, quod esse credibilius videtur. Sed nunc de hac differentia non est temporis disputare. De iudicio namque ultimo, quo fiet diremptio bonorum et malorum, hoc volumen implere suscepimus; de ipsis vero praemiis et poenis alias diligentius disserendum est.

23. 1. Daniel de hoc ultimo iudicio sic prophetat, ut Antichristum quoque prius venturum esse praenuntiet atque ad aeternum regnum sanctorum perducat narrationem suam. Cum enim visione prophetica quattuor bestias significantes quattuor regna vidisset, ipsumque quartum a quodam rege superatum, qui Antichristus agnoscitur, et post haec aeternum regnum filii hominis, qui intellegitur Christus: Horruit, inquit, spiritus meus, ego Daniel, in habitudine mea, et visus capitis mei conturbabant me. Et accessi, inquit, ad unum de stantibus, et veritatem quaerebam ab eo de omnibus his, et dixit mihi veritatem ²⁰⁵. Deinde, quid audierit ab illo, a quo de omnibus his quaesivit, tamquam eo sibi exponente sic loquitur: Hae bestiae magnae quattuor quattuor regna surgent in terra, quae auferentur, et accipient regnum sancti Altissimi et obtinebunt illud usque in saeculum et usque in saeculum saeculorum. Et quaerebam, inquit, diligenter de bestia quarta, quae erat differens prae omni bestia, terribilis amplius (dentes eius ferrei et ungues eius aerei, manducans et comminuens et reliqua pedibus suis conculcans), et de cornibus eius decem, quae erant in capite eius, et de altero, quod ascendit et excussit de prioribus tria; cornu illud in quo erant oculi et os loquens magna, et visus eius maior ceteris. Videbam, et cornu illud faciebat bellum cum sanctis, et praevalebat ad ipsos, donec venit vetustus dierum, et regnum dedit sanctis Altissimi; et tempus pervenit, et regnum obtinuerunt sancti ²⁰⁶. Haec Daniel quaesisse se dixit. Deinde quid audierit continuo subiungens: Et dixit, inquit (id est ille, a quo quaesierat, respondit et dixit): Bestia quarta quartum regnum erit in terra, quod praevalebit omnibus regnis; et manducabit omnem terram, et conculcabit eam et concidet. Et decem cornua eius decem reges surgent; et post eos surget alius, qui superabit malis omnes, qui ante eum fuerunt; et tres reges humiliabit et verba adversus Altissimum loquetur et sanctos Altissimi conteret et suspicabitur mutare tempora et legem; et dabitur in manu eius usque ad tempus et tempora et dimidium temporis. Et iudicium sedebit, et principatum removebunt ad exterminandum et perdendum usque in finem; et regnum et potestas et magnitudo regum, qui sub omni caelo sunt, data est sanctis Altissimi. Et regnum eius regnum sempiternum; et omnes principatus ipsi servient et obaudient. Hoc usque, inquit, finis sermonis. Ego Daniel; multum cogitationes meae conturbabant me, et forma mea immutata est super me, et verbum in corde meo conservavi ²⁰⁷. Quattuor illa regna exposuerunt quidam Assyriorum, Persarum, Macedonum et Romanorum. Quam vero convenienter id fecerint, qui nosse desiderant, legant presbyteri Hieronymi librum in Danielem satis erudite diligenterque conscriptum ²⁰⁸. Antichristi tamen adversus Ecclesiam saevissimum regnum licet exiguo spatio temporis sustinendum, donec Dei ultimo iudicio regnum sancti accipiant sempiternum, qui vel dormitans haec legit, dubitare non sinitur. Tempus quippe et tempora et dimidium temporis unum annum esse et duo et dimidium ac per hoc tres annos et semissem etiam numero dierum posterius posito dilucescit ²⁰⁹, aliquando in Scripturis et mensium numero declaratur. Videntur enim tempora indefinite hic dicta lingua Latina; sed per dualem numerum dicta sunt, quem Latini non habent. Sicut autem Graeci, ita hunc dicuntur habere et Hebraei. Sic ergo dicta sunt tempora, tamquam dicerentur duo tempora. Vereri me sane fateor, ne in decem regibus, quos tamquam decem homines videtur inventurus Antichristus, forte fallamur, atque ita ille inopinatus adveniat, non existentibus tot regibus in orbe Romano. Quid si enim numero isto denario universitas regum significata est, post quos ille venturus est; sicut millenario, centenario, septenario significatur plerumque universitas, et aliis atque aliis numeris, quos nunc commemorare non est necesse?

23. 2. Alio loco idem Daniel: Et erit, inquit, tempus tribulationis, qualis non fuit ex quo nata est gens super terram usque ad tempus illud. Et in tempore illo salvabitur populus tuus omnis, qui inventus fuerit scriptus in libro. Et multi dormientium in terrae aggere exsurgent: hi in vitam aeternam, et hi in opprobrium et in confusionem aeternam. Et intellegentes fulgebunt sicut claritas firmamenti, et ex iustis multi sicut stellae in saecula et adhuc ²¹⁰. Sententiae illi evangelicae est locus iste simillimus de resurrectione dumtaxat corporum mortuorum. Nam qui illic dicti sunt esse in monumentis ²¹¹, ipsi hic dormientes in terrae aggere, vel, sicut alii interpretati sunt, in terrae pulvere; et sicut ibi: procedent dictum est, ita hic: exurgent; sicut ibi: Qui bona fecerunt, in resurrectionem vitae; qui autem mala egerunt, in resurrectionem iudicii ²¹²; ita et isto loco: Hi in vitam aeternam, et hi in opprobrium et in confusionem aeternam. Non autem diversum putetur, quod, cum ibi positum sit: Omnes qui sunt in monumentis, hic non ait Propheta omnes, sed multi dormientium in terrae aggere. Ponit enim aliquando Scriptura pro omnibus multos. Propterea et Abrahae dictum est: Patrem multarum gentium posui te ²¹³, cui tamen alio loco: In semine, inquit, tuo benedicentur omnes gentes ²¹⁴. De tali autem resurrectione huic quoque ipsi prophetae Danieli paulo post dicitur: Et tu veni et requiesce; adhuc enim dies in completionem consummationis, et requiesces et resurges in sorte tua in fine dierum ²¹⁵.

24. 1. Multa de iudicio novissimo dicuntur in Psalmis, sed eorum plura transeunter et strictim. Hoc tamen quod de fine huius saeculi apertissime ibi dictum est, nequaquam silentio praeteribo. Principio terram tu fundasti, Domine, et opera manuum tuarum sunt caeli. Ipsi peribunt, tu autem permanes; et omnes sicut vestimentum veterescent, et sicut opertorium mutabis eos, et mutabuntur; tu autem idem ipse es, et anni tui non deficient ²¹⁶. Quid est quod Porphyrius, cum pietatem laudet Hebraeorum, qua magnus et verus et ipsis numinibus terribilis ab eis colitur Deus, Christianos ob hoc arguit maximae stultitiae etiam ex oraculis deorum suorum, quod istum mundum dicunt esse periturum? Ecce in litteris pietatis Hebraeorum dicitur Deo, quem confitente tanto philosopho etiam ipsa numina perhorrescunt: Opera manuum tuarum sunt caeli, ipsi peribunt. Numquid quando caeli peribunt, mundus, cuius idem caeli superior pars est et tutior, non peribit? Si haec sententia Iovi displicet, cuius, ut scribit iste philosophus, velut gravioris auctoritatis oraculo in Christianorum credulitate culpatur; cur non similiter sapientiam tamquam stultitiam culpat Hebraeorum, in quorum libris piissimis invenitur? Porro si in illa sapientia, quae Porphyrio tam multum placet, ut eam deorum quoque suorum vocibus praedicet, legitur caelos esse perituros; cur usque adeo vana est ista fallacia, ut in fide Christianorum vel inter cetera vel prae ceteris hoc detestentur, quod in ea periturus creditur mundus, quo utique nisi pereunte caeli perire non possunt? Et in litteris quidem sacris, quae proprie nostrae sunt, non Hebraeis nobisque communes, id est, in evangelicis et apostolicis Libris legitur: Praeterit figura huius mundi ²¹⁷; legitur: Mundus transit ²¹⁸; legitur: Caelum et terra transibunt ²¹⁹. Sed puto, quod praeterit, transit, transibunt aliquanto mitius dicta sunt quam peribunt. In epistula quoque apostoli Petri, ubi aqua inundatus qui tunc erat perisse dictus est mundus ²²⁰, satis clarum est, et quae pars mundi a toto significata, et quatenus perisse sit dicta, et qui caeli repositi igni reservandi in diem iudicii et perditionis hominum impiorum; et in eo quod paulo post ait: Veniet dies Domini ut fur, in quo caeli magno impetu transcurrent, elementa autem ardentia resolventur, et terra et quae in ipsa sunt opera exurentur; ac deinde subiecit: His omnibus pereuntibus quales oportet esse vos? ²²¹ possunt illi caeli intellegi perituri, quos dixit repositos igni reservandos, et ea elementa accipi arsura, quae in hac ima mundi parte subsistunt procellosa et turbulenta, in qua eosdem caelos dixit esse repositos, salvis illis superioribus et in sua integritate manentibus, in quorum firmamento sunt sidera constituta. Nam et illud quod scriptum est, stellas de caelo esse casuras ²²², praeter quod potest multo probabilius et aliter intellegi, magis ostendit mansuros esse illos caelos, si tamen stellae inde casurae sunt; cum vel tropica sit locutio, quod est credibilius, vel in isto imo caelo futurum sit, utique mirabilius quam nunc fit. Unde et illa stella Virgiliana facem ducens multa cum luce cucurrit ²²³, et Idaea se condidit silva. Hoc autem quod de Psalmo commemoravi, nullum caelorum videtur relinquere, quod periturum esse non dixerit. Ubi enim dicitur: Opera manuum tuarum sunt caeli, ipsi peribunt ²²⁴, quam nullum eorum ab opere Dei, tam nullum eorum a perditione secernitur. Non enim dignabuntur de Petri apostoli locutione, quem vehementer oderunt, Hebraeorum defendere pietatem, deorum suorum oraculis adprobatam, ut saltem, ne totus mundus periturus esse credatur, sic a toto pars accipiatur in eo, quod dictum est: Ipsi peribunt, cum soli caeli infimi perituri sint, quemadmodum in apostolica illa epistula a toto pars accipitur, quod diluvio perisse dictus est mundus, quamvis sola eius cum suis caelis pars ima perierit. Sed quia hoc, ut dixi, non dignabuntur, ne vel apostoli Petri adprobent sensum, vel tantum concedant conflagrationi novissimae, quantum dicimus valuisse diluvium, qui nullis aquis, nullis flammis totum genus humanum perire posse contendunt: restat ut dicant, quod propterea dii eorum Hebraeam sapientiam laudaverint, quia istum Psalmum non legerant.

24. 2. In Psalmo etiam quadragesimo nono de iudicio Dei novissimo intellegitur dictum: Deus manifestus veniet, Deus noster, et non silebit. Ignis in conspectu eius ardebit, et in circuitu eius tempestas valida. Advocabit caelum sursum et terram discernere populum suum. Congregate illi iustos eius, qui disponunt testa mentum eius super sacrificia ²²⁵. Hoc nos de Domino Iesu Christo intellegimus, quem speramus de caelo esse venturum ad vivos et mortuos iudicandos. Manifestus enim veniet inter iustos et iniustos iudicaturus iuste, qui prius venit occultus ab iniustis iudicandus iniuste. Ipse, inquam, manifestus veniet et non silebit, id est, in voce iudicis evidens apparebit, qui prius cum venisset occultus, ante iudicem siluit, quando sicut ovis ad immolandum ductus est et sicut agnus coram tondente fuit sine voce, quemadmodum de illo per Isaiam legimus prophetatum ²²⁶ et in Evangelio videmus impletum ²²⁷. De igne vero et tempestate, cum in Isaiae prophetia tale aliquid tractaremus, quomodo esset haec intellegenda, iam diximus ²²⁸. Quod vero dictum est: Advocabit caelum sursum; quoniam sancti et iusti recte caelum appellantur, nimirum hoc est, quod ait Apostolus: Simul cum illis rapiemur in nubibus in obviam Christo in aera ²²⁹. Nam secundum litterae superficiem, quomodo advocatur caelum sursum, quasi possit esse nisi sursum? Quod autem adiunctum est: Et terram discernere populum suum, si tantummodo subaudiatur advocabit, id est, advocabit et terram, nec subaudiatur sursum, hunc videtur habere sensum secundum rectam fidem, ut caelum intellegatur in eis, qui cum illo iudicaturi sunt, et terra in eis, qui iudicandi sunt; ut: Advocabit caelum sursum, non hic intellegamus "rapiet in aera", sed "in iudiciarias eriget sedes". Potest et illud intellegi Advocabit caelum sursum "advocabit angelos in supernis et excelsis locis, cum quibus descendat ad faciendum iudicium"; advocabit et terram, id est, homines in terra utique iudicandos. Si autem utrumque subaudiendum est, cum dicitur et terram, id est, et advocabit et sursum, ut iste sit sensus: Advocabit caelum sursum, et terram advocabit sursum; nihil melius intellegi existimo quam omnes qui rapientur in obviam Christo in aera, sed caelum dictum propter animas, terram propter corpora. Discernere porro populum suum, quid est, nisi per iudicium separare bonos a malis, tamquam oves ab haedis? Deinde conversio sermonis ad angelos facta est: Congregate illi iustos eius; profecto enim per angelicum ministerium res tanta peragenda est. Si autem quaerimus, quos iustos ei congregaturi sint angeli: Qui disponunt, inquit, testamentum eius super sacrificia. Haec est omnis vita iustorum: disponere testamentum Dei super sacrificia. Aut enim opera misericordiae sunt super sacrificia, id est sacrificiis praeponenda, iuxta sententiam Dei dicentis: Misericordiam volo quam sacrificium ²³⁰; aut si super sacrificia "in sacrificiis" intellegitur dictum, quomodo super terram fieri dicitur quod fit utique in terra: profecto ipsa opera misericordiae sunt sacrificia, quibus placetur Deo, sicut in libro huius operis decimo me disseruisse reminiscor ²³¹; in quibus operibus disponunt iusti testamentum Dei, quia propter promissiones, quae Novo eius Testamento continentur, haec faciunt. Unde congregatis sibi iustis suis et ad suam dexteram constitutis novissimo utique iudicio dicturus est Christus: Venite, benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi. Esurivi enim, et dedistis mihi manducare ²³², et cetera quae ibi proferuntur de bonorum operibus bonis et de eorum praemiis sempiternis per ultimam sententiam iudicantis.

25. Propheta Malachiel sive Malachi, qui et angelus dictus est, qui etiam Esdras sacerdos, cuius alia in canonem scripta recepta sunt, ab aliquibus creditur (nam de illo hanc esse Hebraeorum opinionem dicit Hieronymus ²³³), iudicium novissimum prophetat dicens: Ecce venit, dicit Dominus omnipotens; et quis sustinebit diem introitus eius, aut quis ferre poterit ut aspiciat eum? Quia ipse ingreditur quasi ignis conflatorii et quasi herba lavantium; et sedebit conflans et mundans sicut argentum et sicut aurum, et mundabit filios Levi, et fundet eos sicut aurum et argentum, et erunt Domino offerentes hostias in iustitia, et placebit Domino sacrificium Iudae et Hierusalem, sicut diebus pristinis et sicut annis prioribus. Et accedam ad vos in iudicio, et ero testis velox super maleficos et super adulteros et super eos, qui iurant in nomine meo mendaciter, et qui fraudant mercedem mercennarios et opprimunt per potentiam viduas et percutiunt pupillos et pervertunt iudicium advenae, et qui non timent me, dicit Dominus omnipotens; quoniam ego Dominus Deus vester, et non mutor ²³⁴. Ex his quae dicta sunt videtur evidentius apparere in illo iudicio quasdam quorumdam purgatorias poenas futuras. Ubi enim dicitur: Quis sustinebit diem introitus eius, aut quis ferre poterit, ut aspiciat eum? Quia ipse ingreditur quasi ignis conflatorii et quasi herba lavantium; et sedebit conflans et mundans sicut argentum et sicut aurum et mundabit filios Levi et fundet eos sicut aurum et argentum; quid aliud intellegendum est? Dicit tale aliquid et Isaias: Lavabit Dominus sordes filiorum et filiarum Sion, et sanguinem emundabit de medio eorum spiritu iudicii et spiritu combustionis ²³⁵. Nisi forte sic eos dicendum est emundari a sordibus et eliquari quodam modo, cum ab eis mali per poenale iudicium separantur, ut illorum segregatio atque damnatio purgatio sit istorum, quia sine talium de cetero permixtione victuri sunt. Sed cum dicit: Et emundabit filios Levi et fundet eos sicut aurum et argentum; et erunt Domino offerentes hostias in iustitia, et placebit Domino sacrificium Iudae et Hierusalem, utique ostendit eos ipsos, qui emundabuntur, deinceps in sacrificiis iustitiae Domino esse placituros, ac per hoc ipsi a sua iniustitia mundabuntur, in qua Domino displicebant. Hostiae porro in plena perfectaque iustitia, cum mundati fuerint, ipsi erunt. Quid enim acceptius Deo tales offerunt quam se ipsos? Verum ista quaestio de purgatoriis poenis, ut diligentius pertractetur, in tempus aliud differenda est. Filios autem Levi et Iudam et Hierusalem ipsam Dei Ecclesiam debemus accipere, non ex Hebraeis tantum, sed ex aliis etiam gentibus congregatam; nec talem, qualis nunc est, ubi, si dixerimus, quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est ²³⁶; sed qualis tunc erit, velut area per ventilationem ²³⁷, ita per iudicium purgata novissimum, eis quoque igne mundatis, quibus talis mundatio necessaria est, ita ut nullus omnino sit, qui offerat sacrificium pro peccatis suis. Omnes enim qui sic offerunt, profecto in peccatis sunt, pro quibus dimittendis offerunt, ut, cum obtulerint acceptumque Deo fuerit, tunc dimittantur.

26. 1. Volens autem Deus ostendere civitatem suam tunc in ista consuetudine non futuram dixit filios Levi oblaturos hostias in iustitia; non ergo in peccato ac per hoc non pro peccato. Unde intellegi potest in eo quod secutus adiunxit atque ait: Et placebit Domino sacrificium Iudae et Hierusalem, sicut diebus pristinis et sicut annis prioribus ²³⁸, frustra sibi Iudaeos secundum legem Veteris Testamenti sacrificiorum suorum praeterita tempora polliceri. Non enim tunc in iustitia, sed in peccatis hostias offerebant, quando pro peccatis praecipue ac primitus offerebant, usque adeo ut sacerdos ipse, quem debemus utique credere ceteris fuisse iustiorem, secundum Dei mandatum soleret pro suis primum offerre peccatis, deinde pro populi ²³⁹. Quapropter exponere nos oportet, quomodo sit accipiendum quod dictum est: Sicut diebus pristinis et sicut annis prioribus. Fortassis enim tempus illud commemorat, quo primi homines in paradiso fuerunt. Tunc enim puri atque integri ab omni sorde ac labe peccati se ipsos Deo mundissimas hostias offerebant; ceterum ex quo commissae praevaricationis causa inde dimissi sunt atque humana in eis natura damnata est, excepto uno Mediatore, et post lavacrum regenerationis quibusque adhuc parvulis: Nemo mundus a sorde, sicut scriptum est, nec infans, cuius est unius diei vita super terram ²⁴⁰. Quod si respondetur etiam eos merito dici posse offerre hostias in iustitia, qui offerunt in fide (iustus enim ex fide vivit ²⁴¹; quamvis se ipsum seducat, si dixerit se non habere peccatum ²⁴², et ideo non dicat, quia ex fide vivit); numquid dicturus est quispiam hoc fidei tempus illi fini esse coaequandum, quando igne iudicii novissimi mundabuntur, qui offerant hostias in iustitia? Ac per hoc quoniam post talem mundationem nullum peccatum iustos habituros esse credendum est, profecto illud tempus, quantum attinet ad non habere peccatum, nulli tempori comparandum est, nisi quando primi homines in paradiso ante praevaricationem innocentissima felicitate vixerunt. Recte itaque intellegitur hoc significatum esse, cum dictum est: Sicut diebus pristinis et sicut annis prioribus. Nam et per Isaiam postea quam caelum novum et terra nova promissa est, inter cetera, quae ibi de sanctorum beatitudine per allegorias et aenigmata exsequitur, quibus expositionem congruam reddere nos prohibuit vitandae longitudinis cura: Secundum dies, inquit, ligni vitae erunt dies populi mei ²⁴³. Quis autem sacras Litteras adtigit et ignorat ubi Deus plantaverit lignum vitae, a cuius cibo separatis illis hominibus, quando eos sua de paradiso eiecit iniquitas, eidem ligno circumposita est ignea terribilisque custodia ²⁴⁴?

26. 2. Quod si quisquam illos dies ligni vitae, quos commemoravit propheta Isaias, istos qui nunc aguntur Ecclesiae Christi dies esse contendit ipsumque Christum "lignum vitae" prophetice dictum, quia ipse est Sapientia Dei, de qua Salomon ait: Lignum vitae est omnibus amplectentibus eam ²⁴⁵; nec annos egisse aliquos in paradiso illos primos homines, unde tam cito eiecti sunt, ut nullum ibi gignerent filium, et ideo non posse illud tempus intellegi in eo quod dictum est: Sicut diebus pristinis et sicut annis prioribus; istam praetereo quaestionem, ne cogar, quod prolixum est, cuncta discutere, ut aliquid horum veritas manifestata confirmet. Video quippe alterum sensum, ne dies pristinos et annos priores carnalium sacrificiorum nobis pro magno munere per Prophetam promissos fuisse credamus. Hostiae namque illae veteris Legis in quibusque pecoribus immaculatae ac sine ullo prorsus vitio ²⁴⁶ iubebantur offerri, et significabant homines sanctos, qualis solus inventus est Christus, sine ullo omnino peccato. Proinde quia post iudicium, cum fuerint etiam igne mundati, qui eiusmodi mundatione sunt digni, in omnibus sanctis nullum invenietur omnino peccatum, atque ita se ipsos offerent in iustitia, ut tales hostiae omni modo immaculatae ac sine ullo vitio sint futurae, erunt profecto sicut pristinis diebus et sicut annis prioribus, quando in umbra huius rei futurae mundissimae offerebantur hostiae. Haec erit namque munditia tunc in immortali carne ac mente sanctorum, quae figurabatur in illarum corporibus hostiarum.

26. 3. Deinde propter eos, qui non mundatione, sed damnatione sunt digni: Et accedam, inquit, ad vos in iudicium, et ero testis velox super maleficos et super adulteros ²⁴⁷, et cetera, quibus damnabilibus enumeratis criminibus addidit: Quoniam ego Dominus Deus vester, et non mutor ²⁴⁸; tamquam diceret: "Cum vos mutaverit et in deterius culpa vestra et in melius gratia mea, ego non mutor". Testem vero se dicit futurum, quia in iudicio suo non indiget testibus, eumque velocem, sive quia repente venturus est eritque iudicium ipso inopinato eius adventu celerrimum, quod tardissimum videbatur, sive quia ipsas convincet sine ulla sermonis prolixitate conscientias. In cogitationibus enim, sicut scriptum est, impii interrogatio erit ²⁴⁹; et Apostolus: Cogitationibus, inquit, accusantibus vel etiam excusantibus in die, qua iudicabit Deus occulta hominum, secundum Evangelium meum per Iesum Christum ²⁵⁰. Etiam sic ergo Dominus futurus testis intellegendus est velox, cum sine mora revocaturus est in memoriam, unde convincat puniatque conscientiam.

27. Illud etiam, quod aliud agens in octavo decimo libro ex isto Propheta posui ²⁵¹, ad iudicium novissimum pertinet, ubi ait: Erunt mihi, dicit Dominus omnipotens, in die qua ego facio in adquisitionem, et eligam eos sicut eligit homo filium suum qui servit ei; et convertar et videbitis quid sit inter iustum et iniquum, et inter servientem Deo et eum qui non servit ei. Quia ecce dies venit ardens sicut clibanus et comburet eos, et erunt omnes alienigenae et universi, qui faciunt iniquitatem, stipula, et succendet eos dies veniens, dicit Dominus omnipotens, et non relinquetur in eis radix neque ramus. Et orietur vobis, qui timetis nomen meum, sol iustitiae, et sanitas in pinnis eius, et egrediemini et salietis sicut vituli de vinculis relaxati; et conculcabitis iniquos, et erunt cinis sub pedibus vestris, dicit Dominus omnipotens ²⁵². Haec distantia praemiorum atque poenarum iustos dirimens ab iniustis, quae sub isto sole in huius vitae vanitate non cernitur ²⁵³, quando sub illo sole iustitiae in illius vitae manifestatione clarebit, tunc profecto erit iudicium quale numquam fuit.

28. Quod vero subiungit idem Propheta: Mementote legis Moysi servi mei, quam mandavi ei in Choreb ad omnem Israel ²⁵⁴, praecepta et iudicia opportune commemorat post declaratum futurum tam magnum inter observatores legis contemptoresque discrimen; simul etiam ut discant legem spiritaliter intellegere et inveniant in ea Christum, per quem iudicem facienda est inter bonos et malos ipsa discretio. Non enim frustra idem Dominus ait Iudaeis: Si crederetis Moysi, crederetis et mihi; de me enim ille scripsit ²⁵⁵. Carnaliter quippe accipiendo legem et eius promissa terrena rerum caelestium figuras esse nescientes in illa murmura corruerunt, ut dicere auderent: Vanus est qui servit Deo, et quid amplius, quia custodivimus mandata eius et quia ambulavimus supplices ante faciem Domini omnipotentis? Et nunc nos beatos dicimus alienos, et aedificantur omnes qui faciunt iniquitatem ²⁵⁶. Quibus eorum verbis quodam modo Propheta compulsus est novissimum praenuntiare iudicium, ubi mali nec saltem falso sint beati, sed apertissime miserrimi appareant, et boni nulla temporali saltem miseria laborent, sed clara ac sempiterna beatitudine perfruantur. Dixerat quippe istorum talia quaedam verba etiam superius dicentium: Omnis, qui facit malum, bonus est in conspectu Domini, et tales ei placent ²⁵⁷. Ad haec, inquam, contra Deum murmura pervenerunt legem Moysi accipiendo carnaliter. Unde et ille in Psalmo septuagesimo secundo paene commotos dicit fuisse pedes suos et effusos gressus suos ²⁵⁸, utique in lapsum, quia zelavit in peccatoribus, pacem peccatorum intuens; ita ut inter cetera diceret: Quomodo scivit Deus, et si est scientia in Altissimo? ²⁵⁹ diceret etiam: Numquid vano iustificavi cor meum et lavi in innocentibus manus meas? ²⁶⁰. Ut autem solveret hanc difficillimam quaestionem, quae fit, cum videntur boni esse miseri et felices mali: Hoc, inquit, labor est ante me, donec introeam in sanctuarium Dei et intellegam in novissima ²⁶¹. Iudicio quippe novissimo non sic erit; sed in aperta iniquorum miseria et aperta felicitate iustorum longe quam nunc est aliud apparebit.

29. Cum autem admonuisset, ut meminissent legis Moysi (quoniam praevidebat eos multo adhuc tempore non eam spiritaliter, sicut oportuerat, accepturos), continuo subiecit: Et ecce ego mittam vobis Heliam Thesbiten, antequam veniat dies Domini magnus et illustris, qui convertet cor patris ad filium et cor hominis ad proximum suum, ne forte veniens percutiam terram penitus ²⁶². Per hunc Eliam magnum mirabilemque prophetam exposita sibi lege ultimo tempore ante iudicium Iudaeos in Christum verum, id est in Christum nostrum, esse credituros, celeberrimum est in sermonibus cordibusque fidelium. Ipse quippe ante adventum iudicis Salvatoris non immerito speratur esse venturus, qui etiam nunc vivere non immerito creditur. Curru namque igneo raptus est de rebus humanis, quod evidentissime sancta Scriptura testatur ²⁶³. Cum venerit ergo, exponendo legem spiritaliter; quam nunc Iudaei carnaliter sapiunt, convertet cor patris ad filium, id est cor patrum ad filios; singularem quippe pro numero plurali interpretes Septuaginta posuerunt; et est sensus, ut etiam filii sic intellegant legem, id est Iudaei, quemadmodum eam patres intellexerunt, id est Prophetae, in quibus erat et ipse Moyses; sic enim cor patrum convertetur ad filios, cum intellegentia patrum perducetur ad intellegentiam filiorum; et cor filiorum ad patres eorum, dum in id, quod senserunt illi, consentiunt et isti; ubi Septuaginta dixerunt: Et cor hominis ad proximum suum. Sunt enim inter se valde proximi patres et filii. Quamquam in verbis Septuaginta interpretum, qui prophetice interpretati sunt, potest alius sensus idemque lectior inveniri, ut intellegatur Elias cor Dei Patris conversurus ad Filium; non utique agendo ut Pater diligat Filium, sed docendo quod Pater diligat Filium; ut et Iudaei, quem prius oderant, diligant eumdem, qui noster est, Christum. Iudaeis enim nunc aversum cor habet Deus a Christo nostro, quia hoc putant. Eis ergo tunc cor eius convertetur ad Filium, cum ipsi converso corde didicerint dilectionem Patris in Filium. Quod vero sequitur: Et cor hominis ad proximum suum, id est, convertet Elias et cor hominis ad proximum suum; quid melius intellegitur quam cor hominis ad hominem Christum? Cum enim sit in forma Dei Deus noster, formam servi accipiens ²⁶⁴ esse dignatus est etiam proximus noster. Hoc ergo faciet Elias. Ne forte, inquit, veniam et percutiam terram penitus. Terra sunt enim, qui terrena sapiunt, sicut Iudaei carnales usque nunc; ex quo vitio contra Deum murmura illa venerunt: Quia mali ei placent ²⁶⁵; et: Vanus est qui servit Deo ²⁶⁶.

30. 1. Multa alia sunt Scripturarum testimonia divinarum de novissimo iudicio Dei, quae si omnia colligam, nimis longum erit. Satis ergo sit, quod et novis et veteribus Litteris sacris hoc praenuntiatum esse probavimus. Sed veteribus per Christum futurum esse iudicium, id est iudicem Christum de caelo esse venturum, non tam, quam novis, evidenter expressum est, propterea quia, cum ibi dicit Dominus Deus se esse venturum vel Dominum Deum dicitur esse venturum, non consequenter intellegitur Christus. Dominus enim Deus et Pater est et Filius et Spiritus Sanctus; neque hoc tamen intestatum relinquere nos oportet. Primo itaque demonstrandum est, quemadmodum Iesus Christus tamquam Dominus Deus loquatur in propheticis libris, et tamen Iesus Christus evidenter appareat, ut et quando non sic apparet et tamen ad illud ultimum iudicium Dominus Deus dicitur esse venturus, possit Iesus Christus intellegi. Est locus apud Isaiam prophetam, qui hoc quod dico evidenter ostendit. Deus enim per Prophetam: Audi me, inquit, Iacob et Israel quem ego voco. Ego sum primus et ego in sempiternum, et manus mea fundavit terram et dextera mea firmavit caelum. Vocabo eos, et stabunt simul, et congregabuntur omnes et audient. Quis ei nuntiavit haec? Diligens te feci voluntatem tuam super Babylonem, ut auferrem semen Chaldaeorum. Et locutus sum et ego vocavi; adduxi eum et prosperam feci viam eius. Accedite ad me et audite haec. Non a principio in abscondito locutus sum; quando fiebant, ibi eram. Et nunc Dominus Deus misit me et Spiritus eius ²⁶⁷. Nempe ipse est, qui loquebatur sicut Dominus Deus; nec tamen intellegeretur Iesus Christus, nisi addidisset: Et nunc Dominus Deus misit me et Spiritus eius. Dixit hoc enim secundum formam servi, de re futura utens praeteriti temporis verbo, quemadmodum apud eumdem Prophetam legitur: Sicut ovis ad immolandum ductus est ²⁶⁸. Non enim ait: "ducetur", sed pro eo, quod futurum erat, praeteriti temporis verbum posuit. Et assidue prophetia sic loquitur.

30. 2. Est alius locus apud Zachariam, qui hoc evidenter ostendit, quod omnipotentem misit omnipotens: quis quem, nisi Deus Pater Deum Filium? Nam ita scriptum est: Haec dicit Dominus omnipotens: Post gloriam misit me super gentes, quae spoliaverunt vos; quia qui tetigerit vos, quasi tangat pupillam oculi eius. Ecce ego inferam manum meam super eos, et erunt spolia his, qui servierant eis; et cognoscetis quia Dominus omnipotens misit me ²⁶⁹. Ecce dicit Dominus omnipotens a Domino omnipotente se missum. Quis hic audeat intellegere nisi Christum loquentem, scilicet ovibus quae perierant domus Israel? Ait namque in Evangelio: Non sum missus nisi ad oves quae perierunt domus Israel ²⁷⁰; quas hic comparavit pupillae oculi Dei propter excellentissimum dilectionis affectum; ex quo genere ovium etiam ipsi Apostoli fuerunt. Sed post gloriam resurrectionis utique suae (quae antequam fieret, ait Evangelista: Iesus nondum erat glorificatus ²⁷¹) etiam super gentes missus est in Apostolis suis, ac sic impletum est quod in Psalmo legitur: Erues me de contradictionibus populi, constitues me in caput gentium ²⁷²; ut, qui spoliaverant Israelitas quibusque Israelitae servierant, quando sunt gentibus subditi, non vicissim eodem modo spoliarentur, sed ipsi spolia fierent Israelitarum (hoc enim Apostolis promiserat, dicens: Faciam vos piscatores hominum ²⁷³; et uni eorum: Ex hoc iam, inquit, homines eris capiens ²⁷⁴); spolia ergo fierent, sed in bonum, tamquam erepta vasa illi forti, sed fortius alligato ²⁷⁵.

30. 3. Item per eumdem Prophetam Dominus loquens: Et erit, inquit, in die illa quaeram auferre omnes gentes quae veniunt contra Hierusalem, et effundam super domum David et super habitatores Hierusalem Spiritum gratiae et misericordiae; et aspicient ad me pro eo quod insultaverunt, et plangent super eo planctum quasi super carissimum, et dolebunt dolore quasi super unigenitum ²⁷⁶. Numquid nisi Dei est auferre omnes gentes inimicas sanctae civitatis Hierusalem, quae veniunt contra eam, id est, contrariae sunt ei, vel, sicut alii sunt interpretati, veniunt super eam, id est, ut eam sibi subiciant; aut effundere super domum David et super habitatores eiusdem civitatis Spiritum gratiae et misericordiae? Hoc utique Dei est, et ex persona Dei dicitur per Prophetam; et tamen hunc Deum haec tam magna et tam divina facientem se Christus ostendit adiungendo atque dicendo: Et aspicient ad me pro eo quod insultaverunt, et plangent super eo planctum quasi super carissimum (sive dilectum) et dolebunt dolore quasi super unigenitum. Paenitebit quippe Iudaeos in die illa, etiam eos, qui accepturi sunt Spiritum gratiae et misericordiae, quod in eius passione insultaverint Christo, cum ad eum aspexerint in sua maiestate venientem eumque esse cognoverint, quem prius humilem in suis parentibus illuserunt; quamvis et ipsi parentes eorum tantae illius impietatis auctores resurgentes videbunt eum, sed puniendi iam, non adhuc corrigendi. Non itaque hoc loco ipsi intellegendi sunt, ubi dictum est: Et effundam super domum David et super habitatores Hierusalem Spiritum gratiae et misericordiae; et aspicient ad me pro eo quod insultaverunt; sed tamen de illorum stirpe venientes, qui per Eliam illo tempore credituri sunt. Sed sicut dicimus Iudaeis: "Vos occidistis Christum", quamvis hoc parentes eorum fecerint; sic et isti se dolebunt fecisse quodam modo, quod fecerunt illi, ex quorum stirpe descendunt. Quamvis ergo accepto Spiritu gratiae et misericordiae iam fideles non damnabuntur cum impiis parentibus suis, dolebunt tamen tamquam ipsi fecerint, quod ab illis factum est. Non igitur dolebunt reatu criminis, sed pietatis affectu. Sane ubi dixerunt Septuaginta interpretes: Et aspicient ad me pro eo quod insultaverunt, sic interpretatum est ex Hebraeo: Et aspicient ad me, quem confixerunt; quo quidem verbo evidentius Christus crucifixus apparet. Sed illa insultatio, quam Septuaginta ponere maluerunt, eius universae non defuit passioni. Nam et detento et alligato et adiudicato et opprobrio ignominiosae vestis induto et spinis coronato et calamo in capite percusso et irridenter fixis genibus adorato et crucem suam portanti et in ligno iam pendenti utique insultaverunt. Proinde interpretationem non sequentes unam, sed utramque iungentes, cum et insultaverunt et confixerunt legimus, plenius veritatem dominicae passionis agnoscimus.

30. 4. Cum ergo propheticis Litteris ad novissimum iudicium faciendum Deus legitur esse venturus, etsi eius alia distinctio non ponatur, tantummodo propter ipsum iudicium Christus debet intellegi, quia etsi Pater iudicabit, per adventum Filii hominis iudicabit. Nam ipse per suae praesentiae manifestationem non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit Filio ²⁷⁷, qui manifestabitur homo iudicaturus, sicut homo est iudicatus. Quis est enim alius, de quo item Deus loquitur et Isaiam sub nomine Iacob et Israel, de cuius semine corpus accepit? quod ita scriptum est: Iacob puer meus, suscipiam illum; Israel electus meus, assumpsit eum anima mea. Dedi Spiritum meum in illum, iudicium gentibus proferet. Non clamabit neque cessabit neque audietur foris vox eius. Calamum quassatum non conteret et linum fumans non extinguet; sed in veritate proferet iudicium. Refulgebit et non confringetur, donec ponat in terra iudicium; et in nomine eius gentes sperabunt ²⁷⁸. In Hebraeo non legitur Iacob et Israel; sed quod ibi legitur servus meus, nimirum Septuaginta interpretes volentes admonere quatenus id accipiendum sit, quia scilicet propter formam servi dictum est, in qua se Altissimus humillimum praebuit, ipsius hominis nomen ad eum significandum posuerunt, de cuius genere eadem servi forma suscepta est. Datus est in eum Spiritus Sanctus, quod et columbae specie, Evangelio teste, monstratum est ²⁷⁹; iudicium gentibus protulit, quia praenuntiavit futurum, quod gentibus erat occultum; mansuetudine non clamavit, nec tamen in praedicanda veritate cessavit; sed non est audita foris vox eius, nec auditur, quando quidem ab eis, qui foris ab eius corpore praecisi sunt, non illi oboeditur; ipsosque suos persecutores Iudaeos, qui calamo quassato perdita integritate, lino fumanti amisso lumine comparati sunt, non contrivit, non extinxit, quia pepercit eis, qui nondum venerat eos iudicare, sed iudicari ab eis. In veritate sane protulit iudicium praedicens eis, quando puniendi essent, si in sua malignitate persisterent. Refulsit in monte facies eius ²⁸⁰, in orbe fama eius; nec confractus sive contritus est, quia neque in se neque in Ecclesia sua, ut esse desisteret, persecutoribus cessit; et ideo non est factum nec fiet, quod inimici eius dixerunt vel dicunt: Quando morietur et peribit nomen eius? ²⁸¹. Donec ponat in terra iudicium. Ecce manifestatum est quod absconditum quaerebamus; hoc enim est novissimum iudicium, quod ponet in terra, cum venerit ipse de caelo, de quo iam videmus impletum, quod hic ultimum positum est: Et in nomine eius gentes sperabunt ²⁸². Per hoc certe quod negari non potest etiam illud credatur quod impudenter negatur. Quis enim speraret, quod etiam hi, qui nolunt adhuc credere in Christum, iam nobiscum vident et, quoniam negare non possunt, dentibus suis frendent et tabescunt? Quis, inquam, speraret gentes in Christi nomine speraturas, quando tenebatur, ligabatur, caedebatur, illudebatur, crucifigebatur; quando et ipsi discipuli spem perdiderant, quam in illo habere iam coeperant? Quod tunc vix unus latro speravit in cruce, nunc sperant gentes longe lateque diffusae ²⁸³, et ne in aeternum moriantur, ipsa in qua ille mortuus est cruce signantur.

30. 5. Nullus igitur vel negat vel dubitat per Christum Iesum tale, quale istis sacris Litteris praenuntiatur, novissimum futurum esse iudicium, nisi qui eisdem Litteris nescio qua incredibili animositate seu caecitate non credit, quae iam veritatem suam orbi demonstravere terrarum. In illo itaque iudicio vel circa illud iudicium has res didicimus esse venturas, Heliam Thesbiten, fidem Iudaeorum, Antichristum persecuturum, Christum iudicaturum, mortuorum resurrectionem, bonorum malorumque diremptionem, mundi conflagrationem eiusdemque renovationem. Quae omnia quidem ventura esse credendum est; sed quibus modis et quo ordine veniant, magis tunc docebit rerum experientia, quam nunc ad perfectum hominum intellegentia valet consequi. Existimo tamen eo quo a me commemorata sunt ordine esse ventura.

30. 6. Duo nobis ad hoc opus pertinentes reliqui sunt libri, ut adiuvante Domino promissa compleamus; quorum erit unus de malorum supplicio, alius de felicitate iustorum; in quibus maxime, sicut Deus donaverit, argumenta refellentur humana, quae contra praedicta ac promissa divina sapienter sibi miseri rodere videntur et salubris fidei nutrimenta velut falsa et ridenda contemnunt. Qui vero secundum Deum sapiunt, omnium, quae incredibilia videntur hominibus et tamen Scripturis sanctis, quarum iam veritas multis modis asserta est, continentur, maximum argumentum tenent veracem Dei omnipotentiam, quem certum habent nullo modo in eis potuisse mentiri et posse facere quod impossibile est infideli.